نکیسا و باربد۱ دو چهره‌ی برجسته‌ی ایران باستان و از موسیقی‌دانان پُرآوازه‌ی دربار خسروپرویز پادشاه ساسانی، در اوایل سده‌ی هفتم میلادی (پیش از ظهور اسلام در ایران) بودند. ژان دورینگ۲ معتقد است که «ما ابداع و طبقه‌بندی تعداد کثیری از مقام‌ها و نغمات را وام‌دار باربد هستیم و حدود سی لحن از او به ما رسیده است.» بر پایه‌ی روایات، اشتهار باربد به خاطر ابداع یک دستگاه موسیقایی است که در آن هفت ساختار مقامی تحت عنوان «مقام‌های خسروانی»، سی لحن مشتق از آن و سیصد و شصت دستان جای گرفته‌اند که در پیوند با شمار روزهای هفته، ماه و سال در گاه‌شمار ساسانی هستند. ساز مورد علاقه‌ی باربد بربط بود که به‌واقع نوعی تنبور است و کهن‌ترین ساز زهی ایران به شمار می‌رود.چنین نقل ‌شده۳ که باربد پیش از آنکه موسیقی‌دان مشهور دربار ساسانی شود آوازه‌ی بسیار داشت. چنانکه سرکیس که در آن زمان محبوب دربار بود، به شهرت باربد حسادت می‌ورزید و از آنجا که واهمه داشت تحت‌الشعاع باربد قرار گیرد مانع ورود او به دربار می‌شد. روزی باربد با باغبان قصر روبه‌رو شد و او را ترغیب کرد تا اجازه دهد هنگام پیاده‌رویِ شاه مخفیانه در باغ باقی بماند. در فرصتی مناسب باربد وارد باغ شد و در تنه‌ی درختی پنهان گردید. شاه با درباریان به باغ آمدند و هنگامی که شاه مشغول نوشیدن جامی شراب بود۴ باربد شروع به نواختن کرد. شاه شگفت‌زده پرسید چه کسی می‌نوازد؟ باربد از نواختن دست کشید و همچنان مخفی ماند. به‌محض اینکه جامِ دوم را به شاه دادند باربد دوباره شروع به نواختن موسیقی کرد. شاه این‌بار نیز به‌شدت تحت تأثیر این موسیقی قرار گرفت ولی باربد از مخفی‌گاه بیرون نیامد. هنگام نوشیدن سومین جام، باربد و سازش با چنان احساسی کلّ طبیعت را به ترنّم درآوردند که شاه برپا ایستاد و فریاد زد: «بی‌شک فرشته است که خداوند برای شادی ما فرستاده است.» و از نوازنده‌ی این موسیقی خواست تا خود را نشان دهد. باربد از درخت پایین آمد و بر زمین زانو زد و از آن به بعد موسیقی‌دان بی‌بدیل دربار شاه شد. مصداق نام او مقام و مرتبه‌اش را منعکس می‌کند زیرا «بار» به معنای دربار و «بد» به معنای دارنده است.گفته‌اند فضیلت موسیقایی باربد به‌حدی بود که به اراده و اختیار خود می‌توانست هر احساسی را در شنونده برانگیزد. نقل است که شاه اسبی سیاه به نام شبدیز داشت و آن را بیش از هر چیزی دوست می‌داشت تا آنجا که فرمان داده بود اگر شبدیز بمیرد و کسی این خبر را بیاورد اعدام خواهد شد. آن روز شوم فرا رسید و هیچ‌کس جرئت نداشت این خبر غم‌انگیز را به پادشاه برساند. اطرافیان شاه این وظیفه را بر عهده‌ی باربد گذاشتند. باربد قطعه‌ای به نام شبدیز تصنیف کرد و به نزد شاه رفت و قطعه را برای او نواخت. شاه شگفت‌زده گفت: «شبدیز مرده است؟». باربد پاسخ داد آری. و به این ترتیب خبر مرگ شبدیز را خود شاه بر زبان آورد و کسی به این دلیل مجازات نشد. منابع موجود در این مورد که نکیسا زن بوده یا مرد، و این‌که آیا در سرزمین ایران به دنیا آمده یا یونان۵، اتفاق نظر ندارند. ساز مورد علاقه‌ی نکیسا چنگ بود. او به عنوان خواننده هم شهرت داشت و مقام و مرتبه‌ی موسیقایی‌اش در حدّ باربد بود. آن دو یکدیگر را در دربار خسروپرویز ملاقات کردند و در تصنیف مقام‌های خسروانی همکاری داشتند. در روایات عرفان کُرد آمده که میان نکیسا و باربد پیوندی عاشقانه و معنوی وجود داشته است مانند عشق یوسف و یعقوب، یا عیسی مسیح و یحیی مُعمَدان. باربد و نکیسا پس از تحمل درد هجران سرانجام بر موانع فائق آمدند و به وصال یکدیگر رسیدند (هر چند در روایات نیامده که شرایط وصل یا جدایی‌شان چه بوده است).ژان دورینگ عقیده دارد۶ که دستگاه نکیسا و باربد یک دستگاه ایرانی است و هیچ ویژگی کُردی خاصی ندارد. احتمالاً دستگاه نکیسا و باربد متعلق به مکتب موسیقی استاد الهی است. بیان آرام و متین این دستگاه کاملاً متناسب با تک‌نوازی و اشعار عرفانی «کلام» است. استاد الهی همواره یاد این دو موسیقی‌دان برجسته را گرامی می‌داشت و اغلب در میانه‌ی یک بداهه‌نوازی با نواختن دستگاه باربد و نکیسا به آن‌ها اشاره می‌کرد. در این دستگاه، پس از درآمدی کوتاه، ضرب‌آهنگ پرشورتر و بلندتر می‌شود و سپس بازگشتی نامنتظر را تجربه می‌کند. مجموعه‌ای از تغییرات ناگهانی در آن رخ می‌دهد و به خاطر چیره‌دستی و مهارت فنی نوازنده، انسجام و یک‌پارچگی به دست می‌آید.<ol class="number"><li value=1>رجوع شود به: تک‌‌نوازی تنبور، استاد نورعلی الهی، مجموعه‌ی اول ،سی‌دی ۲، تراک ۶</li><li value=2>موسیقی و عرفان (سنت شیعی اهل حق). ژان دورینگ. ترجمه‌ی سودابه فضایلی. آبادان: نشر پرسش، ۱۳۷۸.</li><li value=3>تاریخ موسیقی ایران، حسن مشحون، تهران: سیمرغ، ۱۳۷۳. ص ۵۶-۶۶.</li><li value=4>پیش از اسلام شراب در سرزمین ایران نهی نشده بود.</li><li value=5>تاریخ موسیقی ایران، ص ۶۷.</li><li value=6>موسیقی و عرفان.</li></ol>

سوئیت نکیسا و باربد

در این قطعه بلافاصله به اندرون چشم‌اندازی کاملاً موسیقایی فرو می‌رویم؛ جایی که در آن ضرب‌آهنگ و ملودی در راستای خطوط ممتد پیش می‌روند و الهام را تازه می‌کنند. این تغییرات پیاپی در کمال توانایی اجرا شده‌اند: نت‌ها در مقامی متفاوت اضافه می‌شوند و ضرب‌های مختلف تُندایی قوی می‌یابند و با انتقال‌های مخاطره‌آمیز و مُدگردی‌های نامحتمل همراه می‌شوند... . این همه، فقط چند نمونه از برتری و پیچیدگی اجرای موسیقی استاد الهی است.در اواخر این قطعه موسیقی سرعت می‌گیرد، به‌گونه‌ای که شنونده با این ضرب‌آهنگ شدید به رقص در‌می‌آید. نکیسا و باربد به وصال یکدیگر می‌رسند و عشق معنوی خالص ایشان در تمام لحظاتی که با یکدیگر سپری می‌کنند فزونی می‌گیرد. این شور و وجد با مهارت و ابداع نوازنده به اوج می‌رسد.

وصال نکیسا و باربد

این دستگاه قبلاً در سی‌دی گفت‌و‌گو با معشوق آسمانی۱ آمده بود. در اینجا یادآوری می‌کنیم که فرنگی (به معنای فرانسوی – اروپایی) نوعی حس بیگانگی و غریبه‌گی را به همراه دارد. کوک فرنگی زمانی است که تنبور در فاصله‌ی دوم کوک می‌شود و نه چنان که معمول است در فاصله‌ی چهارم. این کوک به تنبور رنگ و بویی غیر متعارف می‌بخشد و هنگامی که انگشت شصت روی سیم بم حرکت می‌کند ظرافت آن صدچندان می‌شود. استاد الهی این کوک را روی تنبور اجرا کرده است؛ کوکی که در خانواده‌ی سازهای زهی شرق به ندرت استفاده می‌شود.در میانه‌ی این قطعه مناجات خداوند اجرا می‌شود. پیش از آن یک آماده‌سازی یا نوعی درآمد نواخته می‌شود که از ویژگی‌های تنبورنوازی استاد الهی است و هنگام اجرای آن از گام خارج نمی‌شود. این عمل در این تک‌نوازیِ پُرشور لایه‌های معنایی بسیار به‌وجود می‌آورد و همان‌طور که در یک گروه هم‌نوازی (ارکستر)، هنگام آماده‌سازی برای اجرای کنسرت، هر ردیفی سازهای خود را روی مثلاً نت «دو» کوک می‌کند در اجرای این تنبورنواز نیز گویی همه‌ی موجودات در این جشن شرکت دارند و همه با هم می‌نوازند. سرود مناجات در هنگام اجرای مایه‌ی «زنگ شتری» ظاهر می‌شود و به اوج می‌رسد. سپس، قدم به قدم، حال و هوای آهنگ سبک‌تر می‌شود تا به گذاری (پاساژی) آرام و لطیف می‌رسد؛ جایی که گویی زمزمه‌ی مترنّم در صدای تنبور ذوب شده و نمایانگر وجد و شُکر است. اما موسیقی استاد الهی به شنونده اجازه نمی‌دهد در یک حالت باقی بماند. شنونده اینک به جایی دیگر کشیده می‌شود و مجبور می‌شود از حالتی که داشت بیرون بیاید. موسیقی او را هنوز دورتر می‌برد و به دریافتی در سطوح دیگر می‌رساند و سرانجام قطعه با کوک ذکرِ رقص روی ساز پایان می‌گیرد.<ol class="number"><li value=1>تک‌‌نوازی تنبور، استاد نورعلی الهی، گفت‌و‌گو با معشوق آسمانی، مجموعه‌ی پنجم.</li></ol>

سوئیت فرنگی

این قطعه‌ی ملایم با تک‌خوانیِ ضرب‌‍‌دار، همراه با احساسی قوی و حالت مراقبه‌ای عمیق، تضرّع و التجا به درگاه خالق را القا می‌کند. موسیقی‌دان با صدایی پایین و لحنی رازآمیز، با عباراتی ساده و مستقیم، به معشوق الهی خود خطاب می‌کند.صدای تنبور ابتدا به صورت یک ملودی به سوی خدا اوج می‌گیرد. سپس تنبورنواز آواز را شروع می‌کند و علی را، که از اسماءالله است، فرامی‌خواند. با این توسل و التجا به کَرَم خداوند صدای نوازنده و صدای ساز با هم‌نوایی کامل ممزوج می‌شوند. در این قطعه استاد الهی کاملاً به سبک خاص خود می‌نوازد. این‌جا و آن‌جا ممکن است بتوان درون‌مایه‌ها‌یی از قطعات قبل را تشخیص داد اما شنیدن دقیق‌تر این قطعه روشن می‌کند که این دستگاه بدون تردید یک بداهه‌نوازی است با آهنگ‌مایه‌ها (موتیف ها)یی که به شیوه‌ای بیرون از انتظار شکل گرفته‌اند.برای گذارها (پاساژها) از دستگاه‌ها و درون‌مایه‌های آشنا (برای نمونه، سرودهای روحانی «هی داوِد»۱ نزدیک پایان قطعه) استفاده شده است اما همگی با ترکیبی جدید و بدیع نواخته می‌شوند. حتا شنوندگانی که با نوآوری‌های این موسیقی‌دان آشنا هستند ممکن است غافلگیر شوند و از یک تجربه‌ی نو به تجربه‌ی دیگر برسند. جهان استاد الهی با لطافتی شیرین آمیخته است اما درد فراق از معشوق ازلی را می‌توان آشکارا احساس کرد.وقتی صدای خواننده کلمه‌ای را تکرار می‌کند و عجز و التماس به اوج می‌رسد این احساسات محسوس‌تر می‌شوند. استاد الهی می‌گوید: «...بلکه همان گریه که دست می‌دهد بعد تسکین پیدا می‌کند و به او نشاطی دست می‌دهد» و «اگر موسیقی رفت روی پایه‌ی اقتضای روح، هم کیفیت ظاهرش جالب می‌شود و هم کیفیت باطنش.» (آثارالحق، ج ۲، ص ۳۵۹-۳۶۰). هنگامی که روح از فراق معشوق آگاه می‌شود حال تأثری به او دست می‌دهد و انسان نمی‌تواند اشک‌هایش را نگاه دارد. این اشک‌ها مانند بارانی پاک‌کننده سرانجام به روح آرامش می‌بخشند.حزن و اندوه استاد الهی، هنگام نواختن، شعر زیر را فی‌البداهه الهام می‌کند:<blockquote>ای خدا، یاعلی گنابارنان، گنام بر گردن / سر و ژیر بار گُنای ویم بردن و گُناکاران مبو ویردن / بی‌گُنا و کس منت نبردن  اگر بگذری و گُناکاری / او وقت معلومن تو کَرَمداری کریمی، رحیمی، بزرگواری، ای خدای من  (ترجمه‌ی فارسی: گناه‌بارم، گناهم بر گردن / سرم را زیر گُناهان خود بردم ، گُناه‌کاران را می‌بایست گذشت کرد / بی‌گُناه از کسی منّت نمی‌برد، اگر از گناهم بگذری / آنگاه معلوم است تو کَرَمداری)</blockquote>سپس با مایه‌ی آهسته‌‌ی هِی داوِد:<blockquote>داوِدِ داوِدن، هر داوِد خاصَن ای خدای من، ای ربّ من یا حیّ، یا قیّوم</blockquote>مانند کلمه‌ی علی، کلمات دیگر چون مولا ، خدا، جان و هو همگی خطاب به خداوند هستند و راهی برای توسل به او.<ol class="number"><li value=1>رجوع شود به: تک‌‌نوازی تنبور، استاد نورعلی الهی، مجموعه‌ی اول، سی‌دی ۱، تراک ۲.</li></ol>

ذکر باباجلیلی

توازن، همدلی و لطافتِ بسیار مؤلفه‌ها‌ی اصلی این ذکر کُردی باستانی هستند و این قطعه در جمع خانواده‌ی نزدیک استاد الهی نواخته شده است:<blockquote>یاران و باطن یِه دَنگی مَیو / صدای هِی دَیّار سَرهنگی مَیو (ترجمه: یاران از باطنْ یک صدایی می‌آید / صدای ای دَیّار سَرهنگی می‌آید)</blockquote>«دَیّار» به معنی کَس و باشنده است که در اصطلاح «کَسی که جز او کَسی نیست» را گویند.«سَرهنگ» در اصطلاح شخص عالی‌رتبه را گویند.

یاران و باطن یِه دَنگی مَیو

استاد الهی این ذکر را احتمالاً در دهه‌ی ۱۳۱۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۳۰ میلادی) پیش از زیارت مقبره‌ی سلطان اسحاق۱ سروده است. این ضبطِ فی‌البداهه در پایان یک چلّه روزه‌داری او انجام گرفته است (در واقع آغاز این ذکر ضبط نشده است). آن روز استاد الهی درخواست کرد همه‌ی تنبورهایش را بیاورند. سپس از میان تنبورها تنبوری خاص را انتخاب کرد و چند ذكر با آن نواخت كه يكی از آن‌ها اين قطعه است.در اين قطعه هم‌سرایان عمدتاً زنان و کودکان خانواده هستند. در جمع شوریدگی شدیدی احساس می‌شود و آن‌ها به‌رغم لرزشِ آهنگ تمرکزی دقیق نشان می‌دهند. هنگامی که یکی از هم‌سرایان یک‌باره و خودبه‌خود در فاصله‌ی سوم می‌خواند، حالتی ناکجایی و نابه‌خودی ایجاد می‌شود که در متن این نوع هم‌خوانی‌ها ندرتاً رخ می‌دهد. شگفت‌آورتر این‌که در لحظه‌ای که هم‌سرایان جواب ساز را می‌دهند صدای تنبور دیگری آشکارا به گوش می‌رسد: یک نت بم و به‌شدت ضرب‌دار، در حالی که در اتاق تنبورنواز دیگری نمی‌نواخته است.<blockquote>یا سلطان، آمان آگِرِم دای / دشت اورامان وو وَرِم دای (ترجمه:‌ یا سلطان، آمان، آتشم زدی / دشت اورامان را پیش پایم قراردادی)</blockquote>معنای این ابیات رازآمیز است و ظاهراً به رویدادی شخصی و معنوی اشاره دارد. در پایان این قطعه که به شدت جمع‌نشینان را منقلب کرده است صدای استاد الهی خطاب به خانواده‌اش شنیده می‌شود و وصایای او نشان‌گر آن حالت معنوی است که همواره در جمع موسیقی استاد وجود داشت.استاد در این‌جا می‌گوید: «یک عائله‌ وقتی یکدل آمدند همه‌ کار می‌توانند بکنند ... شاید اگر ده سال ما ذکر و کلام می‌کردیم به‌قدرِ این‌که همه‌ی عائله جمع شدیم یک‌دل و یک‌زبان و یک‌قلب رو به خدا رفتیم به قدرِ این اثر نکرد. امیدواریم خداوند تبارک و تعالی این سعادت و ایمان را همیشه نصیبمان کند و کانون سعادتمان را همیشه در تحت توجهات و نظر عالیه‌ی خودش روشن و منوّر بکند که همیشه با دین و ایمان و قلب درست به سوی خدا و زندگانی که خداپسندانه باشد رفتار کنیم. هو یا علی. خداوند انشاءالله فیض به همه بدهد. چقدر لذت دارد ...».<ol class="number"><li value=1>سلطان اسحاق، بنیان‌گذار مسلک اهل حق در سده‌ی هفتم شمسی (قرن چهاردهم میلادی).</li></ol>

یا سلطان، آمان آگِرِم دای

همانند قسمت‌های قبل، این موسیقیِ رقص هم روح را به وجد می‌آورد و آغاز قویِ آن با واخوان مداوم روی سیم بم تشدید می‌شود. شنونده جذب حرکت این آهنگ می‌شود؛ آهنگی که ضرب‌آهنگی سبک‌بال و پُر تب‌وتاب در واریاسیون‌های پیاپی آن را احاطه کرده است. در توالیِ لحن‌هایی که توسط استاد الهی نواخته می‌شود هر تغییری در ضرب‌آهنگ حال و هوای تازه‌ای می‌آفریند و شنونده را دورتر می‌برد. سپس موسیقی ناگهان متوقف می‌شود و سکوت احساس را تازه نگاه می‌دارد.

سوئیت هراتی

حضور

تنبور

آواز

فاصله چهارم (شیخ امیری)

آمان صد آمان

ای درویش، درویش

پَپو سلیمانی

جَم نِیان

حق حقِ هو هو

حق سفید پوشان

دَم‌دَم عیسا روح‌الله نامَن

دنیا فانی‌یَن

دور یارانَ

دوس بِژَن، بِژَن بَرزَمِلِه 

ذات یار داوِد حاضرن و جم

سلطان سر جَم

سلطان سَهاکی 

سلطانِ مردان

شام آما

شاه نعمت‌الله ولی‌ین حق

شوقِ شادی‌من

شیرینه لیلا

صاحب تویلِ زر داوِد

علی آمان یا علی

هر وَ ئه‌و سلطان 

هی داوِد (تند)

هی داوِد (تندتر)

هی داوِد سنگین

و آمانَ کو

و نختِ کلام دیده‌دارشون

واله ویتانه

وَو فدای منزلگات

یا سلطان آمان آگِرِم دای

یار دیدَگانی بنیامین پیرَ    

سی‌دی ۲

این قطعه ابراز خالصانه و طلب معنوی فردی است که اشتغالات مادی در او جایی ندارد. در این مناجات، او تنها یک آرزو دارد: دیدار محبوب و یکی ‌شدن با او. در این ماجرا، لحظاتی وجود دارد که استغاثه به بابا یادگار است برای شفاعت. بابا یادگار یکی دیگر از یاران سلطان و مظهر یکی از هفت ملک مقرب است: بی‌اعتنایی او نسبت به مسائل این جهانی او را به سمبلِ جنبه‌ای خاص از رابطه با خدا مبدل ساخته‌است.داستان عابدین یکی از روایاتی است که در سنّت اهل حق سینه به سینه نقل شده است. این داستان در کتابِ شاهنامه‌ی حقیقت آمده است. شاهنامه‌ی حقیقت حماسه‌ای عرفانی است که حاج نعمت‌الله، پدر استاد الهی، سروده که اول‌بار در سال ۱۳۴۵ شمسی (۱۹۶۶ میلادی) منتشر شده است. در این کتاب، داستان مرد پارسایی آمده است که در زمان سلطان اسحاق (مؤسس سنّت اهل حق) می‌زیسته و چهار پسر داشته که سه‌تای آن‌ها ایمان عرفانی پدرشان را درک کرده بودند و باور داشتند؛ اما فرزند چهارم او، عابدین، رویکرد عرفانی وی را تقبیح می‌کرد و او را مرتد می‌دانست. او همه‌ی شوق و ایمانش را وقف الهیات و فقه کرده بود. به اعتقاد عابدین، رستگاری روح در مطالعه‌ی تحت‌اللفظی متون مقدس و موشکافانه عمل کردن به قوانین ظاهریِ دین نهفته بود. او چنان کینه و عداوتی نسبت به سلطان و پیروانش احساس می‌کرد که روی مسیری که به محل سکونت وی ختم می‌شد خار می‌ریخت تا پای زائرینی که به زیارت او می‌رفتند مجروح شود. وقتی پدر عابدین در این باره با سلطان مشورت کرد، به او پاسخ داده شد: «پسرت را به حال خودش بگذار. گرچه او ایمان فرزندان دیگرت را ندارد، اما روحش حتا از روح آن‌ها هم منزه‌تر است. روزی که او به اشراق برسد، در زمره‌ی فرزندان معنوی من خواهد شد». چند روز بعد، در حالیکه عابدین غرق در مطالعه‌ی الهیات بود، احساس کرد موجی از گرما و وجد و شعف عرفانی در وجودش دمیده شده؛ چیزی که تا آن روز هرگز تجربه نکرده بود. ناگهان از جسمش بیرون کشیده شد و احساس کرد که به بُعد دیگری پرتاب شده است؛ جایی که اسرار خلقت بر او آشکار شد و ... وقتی دوباره به جسمش بازگشت، دیگر آن مرد سابق نبود. در هر چه می‌نگریست، حتا خُردترین چیزها، و به هر کجا نظر می‌افکند حضور ذات سلطان را حس می‌کرد. مست از حضور ذات، همه‌ی کتاب‌ها و نوشته‌هایش را در آب ریخت. آن‌ها دیگر به هیچ دردش نمی‌خوردند. در تمام این مدت چند زن جوان و زیبا بر لب آب نشسته بودند. معلم عابدین، که مردی روحانی بود، تمام ماجرا را مشاهده کرد و گمان برد که حرکات سرکشانه‌ی او و آنچه پس از آن روی داد، واکنش او از دیدن آن زنان جوان و زیبا، و هدفش تنها جلب توجه آن‌ها بوده است. او با اشاره به مجازات و خشم الهی، وی را با لحنی خشک سرزنش کرد. اما هیجانات عابدین از جای دیگری بود. قلبِ تازه روشن‌شده‌ی او در آرزوی کرانه‌های دیگری بود. در حالت وجد و شعف، در حالیکه احساسات او میان شوق و ندامت در نوسان بود، سر از پا نشناخته، به سوی منزلگاه محبوب شتافت و از آن پس یکی از یاران نزدیک سلطان شد.در این قطعه، استاد الهی چند خطی از شعر طولانیِ داستانِ عابدین را به آواز می‌خواند.ساز در فاصله‌ی پنجم کوک شده است (کوک طرز). شنونده از همان ابتدا به مراقبه‌ای عمیق فرو می‌رود. ملودی در آغاز قطعه، با وجود محدود بودن دامنه، به شدت پر قدرت است. نت‌های مایه‌ی اصلی هرگز یکدیگر را به یک شکل دنبال نمی‌کنند. کل قطعه، به‌وسیله‌ی تزئین، ریتم، جمله‌بندی، و ترکیبات مختلف آن‌ها، دم به دم تازه و از نو خلق می‌شود. نواختن پنجم‌های کروماتیک، بین پایین‌دسته و بالا‌دسته، به قطعه غنا و آکندگی دراماتیک می‌دهد که مبین کیفیت متعالی این جستجوست. ملودیِ متقابل، که با نت‌های کروماتیک روی سیم واخوان نواخته می‌شود، به نشان احساس جانگداز رنج دوری از محبوب، حالت اشتیاق عمیق و غم غربت به اثر می‌بخشد. چند عبارت تغزلی و شورانگیز، در نت‌های بالایی گام، این احساسات را تقویت می‌کند و بار دیگر با نوازشِ آشکارِ موسیقی، که به شکل دلپذیرترین فاصله‌ها (توالی پنجم‌ها، چهارم‌های افزوده و هفتم بزرگ) نمایان می‌شود، برانگیخته می‌شوند. سرانجام، آواز در بیان این طلب به ساز می‌پیوندد.

سوئیت «عابدینی» با مقدمه «یادگاری»

یار دیدَگانی بنیامین پیره / پیر موسی وزیر، داوِد دَسگیره (دستگیره) یاران عزیز، متوجه باشید / بنیامین هدایت‌کننده، پیر موسی ثبت‌کننده‌ی کردار و داوود دستگیر است. (یاری‌دهنده و نجات‌دهنده)سه یار دیگر سلطان با ذکر مأموریتشان فراخوانده می‌شوند. در واقع، در سنّت معنوی اهل حق، چند تن مأمور راهنمائی و هدایت سالکین به معبود معنوی، یعنی محل تجلی اشراق و حقیقت الهی، هستند؛ از جمله: دلیل، یعنی کسی که روح را هدایت می‌کند، و پیر، یعنی کسی که وساطت می‌کند و روح را به ذات الهی پیوند می‌دهد.دور یارنه حق و حق / رحمت وارانه، حق و حق «اکنون دوران کسانی است که دلباخته‌ی خدا هستند، باران رحمت بر سر کسانی که دلباخته‌ی خدا هستند.» «دوران کسانی است که دلباخته‌ی خدا هستند» می‌تواند چندین معنی داشته باشد، از جمله: زمانی که لطف و برکت الهی بر سر دوستان خدا، یعنی کسانی که حقیقتاً او را دوست دارند، بریزد، مانند ریزش باران (واران)، ملایم و احیا ‌کننده است.

سرودهای روحانی

کاکاردا یکی از یاران نزدیک شاه خوشین بود. شاه خوشین، به روایت اهل حق، از جمله مظهرات قرن چهارم شمسی (یازدهم میلادی) بود. به همت او بود که تنبور جزو سازهای برجسته برای ابراز عشق معنوی شد. ساختار آزاد و تندای سنگین این مقام اجرای آن را دشوار می‌سازد. در تزئیناتی که مختص استاد الهی است ظرافت بسیاری وجود دارد. زبان موسیقی او متعالی است، مناجات به درگاه محبوب؛ گفتگویی صمیمانه، آمیخته با نزدیکی و ملایمتی شیرین، محاط در انرژی‌ای قوی و جاذبه‌ای شدید.سید خاموش، که مقام یکی دیگر از هفت ملک مقرب را داشت، در قرن هفتم شمسی (قرن پانزدهم میلادی) می‌زیست. نام او را روی قطعه‌ای گذارده‌اند که شباهت‌های مشخصی با کاکاردایی دارد. اما سازنده‌ی حقیقی آن همچنان به‌ صورت معمایی باقی مانده است. به سختی می‌توان فهمید آهنگی که به نام قدیسی نامیده شده واقعاً اثر خود اوست یا برای تکریم او بدان نام موسوم شده است. اما هر چه باشد، نغمات آن‌ها در طول تاریخِ سنّت اهل حق به‌ صورت سربندهایی از غم غربت، بیان حزن و طلب پایان‌ناپذیر محبوب حضور دارد.

کاکاردایی و به دنبالش سوئیت سحریِ سید خاموش

معنی تحت‌اللفظیِ «شان جُنبان (شان جُنبانک)» تکان دادن شانه‌هاست. استاد الهی می‌گفت اگر کسی نتواند مطابق آنچه براساس حرکات این رقص به فرد القا می‌شود شانه‌هایش را تکان دهد، هرگز نخواهد توانست آن را صحیح بنوازد. او تنها فرد قادر به بازآفرینی این ریتم تا حد کمال بر روی سازش بود و از این طریق به تمام جمع تحرک می‌بخشید.در اینجا تقطیع وزن آهنگ شنونده را به اوج‌های تازه‌ای می‌رساند. علی‌رغم برخی قطعات مشخص توأم با غم غربت، و قطعات دیگری که صرفاً آرام‌تر نواخته می‌شوند، کیفیت رقص‌گونه‌ی این قطعه در تمام طول اثر محسوس است. استاد عباراتی را از تِم‌های دیگر می‌گیرد و آن‌ها را در ریتم‌های جدید، به دلخواه، از نو شکل می‌دهد. و حتا تا به آنجا پیش می‌رود که، پیش از آخرین چرخشِ رقص، با پیتسیکاتوهای دست چپ، تِم را خالی و برهنه می‌کند.

شان جُنبان (شان جُنبانک)

این نوای باستانی، که از دوران پیش از اسلام بجا مانده، به ما امکان می‌دهد تا متوجه قدرت حیرت‌انگیز بیانِ حالت در دامنه‌ای به محدوده‌ی یک‌ونیم پرده شویم. در واقع، ترکیب این سه نیم‌پرده‌ی ایستا به‌ صورت یک الگوی تکرارشونده، که این قطعه‌ی کوتاه به‌تدریج می‌سازد، کشمکشی به حق بی‌مانند ایجاد می‌کند. فقدانِ ظاهریِ جنب و جوش دستاویزی است برای موسیقی‌دان تا با استفاده از تغییر ریتم و تزئینات ظریف، که به یکایک نت‌ها عمق و آرامشی غیرعادی می‌بخشد، دینامیک موسیقی‌اش را مستقر سازد. شنونده با چنین پدیده‌ای در موسیقی خو نگرفته است، اما هر کس که بخواهد توسط این نواها هدایت شود درخواهد یافت که آن‌ها ذهن و روح را به ‌طور یکسان لمس می‌کنند. گویی چند نت ساده زمان و مکان کهن را به‌ صورت فشرده در خود جای داده‌اند. وقتی آهنگ به فاصله‌ی چهارمِ کاسته می‌رسد، کشمکش تسکین می‌یابد و آن‌گاه درست در پایان قطعه، هنگامی که یک فاصله‌ی چهارمِ درست ناگهان به گوش می‌رسد تا مقدمه‌ای باشد برای مایه‌ی بعدی، فضا چنان باز می‌شود که گویی ناگهان پر از نور شده است.

طرز

نکیسا و باربد دو شخصیت در ایران باستان‌اند که هر دو موسیقی‌دانان دربار خسروپرویز پادشاه ساسانی، در آغاز قرن اول شمسی (قرن هفتم میلادی) بوده‌اند. در عرفان کُردی، عقیده بر این است که آن‌ها از طریق یک عشق معنویِ مطلق و پایدار، شبیه عشقی که میان یوسف و یعقوب یا میان عیسی و یحیی تعمید دهنده بود، با یکدیگر پیوند داشته‌اند. آن‌ها، علی‌رغم اینکه ناگزیر با فراق یکدیگر آزمایش شدند، بر همه‌ی موانعی که بر سر راه‌شان قرار گرفت غلبه یافتند و سرانجام به یکدیگر پیوستند. استاد الهی از آن‌ها با احترام یاد می‌کرد و اغلب، هنگامی که گوشه‌ی متعلق به آن‌ها را در میانه‌ی یک عبارت بداهه می‌گنجاند، نام آن‌ها را بر زبان می‌آورد.قطعه‌ی نکیسا و باربد هم، مانند همه‌ی آهنگ‌های طرز، سنگین از بار غم غربت و احساس اشتیاقی است که از روزگاران دیرین می‌آید، زیرا نغمه‌های جهان باستان، مملو از احساساتِ همه‌ی نسل‌های عرفایی است که خود را در راه خدا فدا کرده‌اند. علی‌رغم سادگی ظاهری آن، نواختن این قطعه بسیار مشکل است، زیرا اگر همه چیز، از جمله هارمونی و ریتم، کاملاً درست نباشد، اثر مطلوب حاصل نخواهد شد. لازمه‌ی نوازندگی در طرز داشتن ظرافت، ریزه‌کاری و درونی‌بودن است. اگر با این توصیف اجرا شود، درونی‌ترین بخشِ وجود شنونده را لمس خواهد کرد.

سی‌دی ۱

شیخ‌ امیری عنوانی است کلی که هم مشخص‌کننده‌ی نوعی ملودی و هم طرزی خاص در کوک کردن تنبور براساس فاصله‌ی چهارم، معروف به کوک شیخ‌ امیری، است. ملودیِ پایه‌ی آن برمی‌گردد به دوران شیخ‌ امیر: عارفی کُرد‌زبان که چوپانی ساده و عامی بود و بین قرن یازده و دوازدهم شمسی (۱۷ و ۱۸ میلادی) می‌زیست. تجلی ناگهانی و بیداریِ روحانی موجب الهامات وی در سرودن اشعاری فراوان، آکنده از اشارات و مفاهیم عرفانی و درس‌های فلسفی شد.ملودی شیخ‌ امیری از دوران شیخ‌ امیر تبدیل به الگویی موسیقایی برای توجه و تمرکز به معبود حقیقی در سنّت عرفانی اهل حق شده است. این قطعات را، اغلب در آغاز مجالس ذکر و سماع، به آواز می‌خوانند. نقش این مقدمه در ذکر برانگیختن جمع و رهایی از افکار و دلمشغولی‌های دنیوی است تا جمع خود را از تمام تعلقات برهانند، در خود فرو روند و به مبدأ حقیقی‌شان توجه کنند: وطنی که از آن دور افتاده‌اند. این آهنگ معمولاً با قطعات پویاتر و ریتم‌های قوی‌تر ادامه می‌یابد.ردیف استاد الهی شامل هفده روایت از شیخ‌ امیری است، که بعضی از آن‌ها به‌نام به‌وجودآورنده‌ی آن و بعضی در تکریم از شخصیتی معنوی ایجاد شده و به همان نام معروف شده است (شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌الله، یا شیخ‌ امیریِ شاه حیاسی)؛ و برخی نیز به نام منطقه‌ای که آن قطعه در آنجا مرسوم بوده آمده است (شیخ‌ امیریِ گوران از منطقه‌ی گوران، شیخ‌ امیریِ اطراف صحنه از منطقه‌ی صحنه با سه روایت آن). در این تقسیم‌بندی‌ها، روایت خود شیخ‌ امیر ساده‌ترین و روایت استاد الهی پرکارترین و استادانه‌ترینِ آن‌ها است. در این سی‌دی، نمونه‌ای از تنبور استاد انتخاب شده که در آن تمام روایات شیخ‌ امیری اجرا شده‌اند. این اجرا یکی از دلپذیرترین و فکورانه‌ترین قطعات در ردیف استاد الهی است. هر یک از ملودی‌های هفده‌گانه‌ی این قطعه، آراسته و مزین به تکنیک نوازندگی والا، مبین رابطه‌ای نزدیک و شخصی است با محبوب که از اجزایی همگون در یک واحد متجانس اما متنوع تشکیل یافته است. مقدمه‌ی این قسمت، نرم اما فشرده، بلافاصله قریحه‌ی متعالی و ظرافت استادانه‌ی نوازنده را به نمایش می‌گذارد.قطعه‌ی شیخ‌ امیری ساده، اما در اجرا بسیار مشکل است. به ‌طور کلی، آواز محملی است که امکان می‌دهد ساختار اصلی ملودی محفوظ بماند، ضمن اینکه امکان بی‌نهایت تغییر را نیز فراهم می‌کند. اما در شیخ‌ امیری، این دو همزمان نیستند و تطبیق آواز و ساز کاری بسیار دشوار است. افزون بر این دشواری، سبک نوازندگی شخصیِ استاد الهی با تزئیناتی غنی و استادانه در شُر۱، ویبراسیون‌های متعدد، ویبراتوهای گوناگون، کندن سیم‌ها با دست چپ و غیره، که مؤید چالاکی و مهارت انگشتان است، این دشواری را دوچندان می‌کند.نباید فراموش کرد که تنبور در نظام پرده‌بندی کروماتیک (نیم‌پرده‌های مساوی) قرار دارد. تقسیم گام به دوازده نیم‌پرده‌ی مساوی به این معنی است که هر آهنگ را می‌توان از هر نتِ پایه‌ی دلخواه نواخت. بدین‌ترتیب، امکان اجرای ترکیبات بیشماری فراهم می‌گردد، عبارات متعددی به اجرا درمی‌آیند که به ظاهر تصادفاً به‌دنبال یکدیگر آمده‌اند، اما در حقیقت از پیش تعیین شده‌اند و همگی احساس مراقبه ایجاد می کنند؛ حتا عباراتی که ریتم فشرده‌تر و پایداری کمتری دارند؛ خصوصاً قسمت پایانیِ قطعه‌ای که عباراتی در فاصله‌ی پنجمِ درست به پنجم افزوده دارد. اما آرامش در روایت استاد الهی بازمی‌گردد. در این قطعه، علی‌رغم فشردگی ملودی، احساس عمیق آرامش دست می‌دهد و در اینجاست که یکی از پارادوکس‌های شیوه‌ی استاد به‌چشم می‌خورد: از میان جریان لاینقطعِ موسیقی و توالی زنجیروارِ نت‌ها، احساس آرامش و حُزنی ملایم، توأم با سوزی شیرین، دست می‌دهد.<ol class="number"><li value=1>«شُر» نوعی «ریز» همراه با چرخش انگشتان است، زخمه‌ای خاصِ شیوه‌ی تنبورنوازی کُردی. استاد الهی این زخمه‌زنی را تکامل بخشید، به ‌طوری که در آن هر انگشت به ‌طور مستقل و کاملاً متمایز از انگشتان دیگر عمل می‌کند. رایج‌ترین نوع شُر شامل زخمه‌زدن به سیم با قسمت گوشتیِ انتهای انگشت‌های دست راست، یکی پس از دیگری، با سرعتی ثابت است، به ‌طوری که صداها متصل شنیده شوند.</li></ol>

سوئیت شیخ‌ امیری

سه سرود روحانی مختص داوود (داوِد به زبان کردی). داوود، مقام تجلی رفائیل، فرشته‌ی رحمت و جزو هفت ملک مقرب الهی، یکی از یاران نزدیک سلطان۱ بود. استاد الهی علاقه‌ی خاصی به داوود داشت و می‌گفت:‌ «‌من از اسم داود مسرور می‌شوم، زیرا او مظهر خیر و مهربانی است (...) او سر تا پا مهر و محبت است»۲، یا «چند کس است که وقتی انسان اسمشان را می‌برد، لذت می‌برد: حضرت مسیح، برای لطف عامش نسبت به تمام مخلوق (...) حضرت داود که مأمور رحمت است و همیشه برای حاجتمندان حاضر و آماده است»۳. استاد سه قطعه را یکی پس از دیگری اجرا می‌کند، از سنگین‌ترین به سمت تندترین؛ گویی حاضرین را به توسل به داود دعوت می‌‌کند.۱. هی‌ داوِ‌د، سنگینهی‌ داوِد، گیان داوِد. توسل اول، حاکی از اشتیاق، دارای هارمونی بسیار غنی همراه با واریاسیون‌ها و تغییر مایه‌های فراوان است. تندای پائین اجرای آن را دشوار می‌سازد. استاد به‌ندرت به اندازه‌ای که در این قطعه به گوش می‌رسد طولانی می‌نواخت. برخی از نزدیکانِ او گردش جمع شده‌اند و، متأثر از احساس لابه و استغاثه، فی‌البداهه کلام را واخوانی می‌کنند. استغاثه، با عبارتی با تنبور که مقدمه را به یاد می‌آورد، پایان می‌یابد.۲. هی‌ داوِ‌د، تندترقطعه نسبتاً آرامش‌بخش آغاز می‌شود، ولی به‌‌تدریج موجب کشش شنونده همگام با شور ایجاد‌ شده در قطعه به‌وسیله‌ی ریتم لاینقطع و قاطع آن می‌شود که عرضه‌دارنده‌ی کلیتی متجانس در سراسر قطعه برای تشکیل اثر متقابلِ صدای بمِ آهنگ و صدای زیرِ همسرایان است.۳. هی‌ داوِ‌د، تندهی‌ داوِد، حق گیان داوِد / دین‌ داوِد، ایمان داوِد. این سرود روحانیِ بسیار قدیمی، در محفل صمیمی خانوادگی، به ‌طور غیررسمی ضبط شده است. در این جمع، هیچ موسیقی‌دان یا خواننده‌ی حرفه‌ای دیگری حضور نداشته است. تنها چند نفری که شوق معنوی‌شان به این هم‌سرایی کیفیتی خاص بخشیده‌ است حاضر بوده‌‌اند. علی‌رغم ناقص‌بودن امکانات در ضبط این موسیقی، یعنی ضبط با تنها یک میکرفن که آن هم در گوشه‌ای گذاشته شده بود، تعادلی طبیعی میان هم‌سرایی، صداها و ساز ایجاد شده است.   <ol class="number"><li value=1>سلطان سهاک یا سلطان اسحاق پایه‌گذار مسلکِ اهل حق در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) بوده ‌است؛ مسلکی که استاد الهی در آن پرورش یافته است.</li><li value=2>آثارالحق، جلد یک، گفتارهای ۱۴۴۱ و ۱۴۴۲.</li><li value=3>آثارالحق، جلد یک، گفتار ۱۳۵۵.</li></ol>

سرودهای روحانی «هی‌ داوِد»

این قطعه نقطه‌ی اوجی است در هنر بداهه‌نوازی. نوعی سفر آشنایی است که در آن نغماتِ بسیاری فراخوانده می‌شوند، با طراوت عمل آورده می‌شوند، در طول یکدیگر قرار می‌گیرند، تزئین می‌شوند و به شکل پیچیده‌تری ارائه می‌شوند؛ هم از طریق تغییرات ریتم و هم از طریق ایجاد ملودی‌های متقابل روی سیم واخوان. نوازنده (استاد) از اینکه نغمات را همزمان، و به طبیعی‌ترین شکل ممکن، به حرف، آواز و خنده درآورد لذت می‌برد. به نظر می‌رسد که او بدون هیچ طرحِ از پیش ساخته‌ی موسیقایی عازم سفر پرماجراست. او هربار، آنچه را سر راهش قرار می‌گیرد می‌چیند و از آن به عنوان نقطه‌ی شروعِ آفرینش بعدی استفاده می‌کند، اما پیچیده‌تر و به ظرایف تزئین‌یافته‌تر. او ملودی‌ها را به اراده‌ی خود شکل می‌دهد. ملودی‌ها مانند گلِ کوزه‌گری در دستانش نرم می‌شوند، همان‌طور که ساز در اثر تماس با انگشتانش همچون موم می‌شود.مشکلات تکنیکی در عبارتی که در آن از دو آکورد دستگاه فرنگی استفاده شده است محو می‌شوند، ولی در این قسمت بداهه‌نوازی آشکارا دشوار است. درحالیکه هر کدام از ملودی‌هایی که او بدان‌ها اشاره می‌کند در حالت عادی در یک قطعه‌ی منفرد استفاده می‌شوند و هرگونه حذف ممکن است موجبِ از هم گسیختگی و فروپاشی کل قطعه شود، استاد الهی آزادانه چیزها را جابجا می‌کند، اینجا و آنجا بعضی چیزها را حذف می‌کند و حتا برای بار دوم جایی دیگر می‌گذارد، اما هرگز انسجام درونی و هماهنگی کل قطعه را تغییر نمی‌دهد. در طول قطعه، ریتم‌‌های دوضربی و سه‌ضربی به نرمی تغییر می‌کنند. ملودی‌ای که معمولاً در ریتم دوضربی بیان می‌شود، قبل از تکمیلِ تبدیلِ خود به انگاره‌ای جدید، یورشی به قلمروی سه‌ضربی می‌برد.از همه شگفت‌انگیزتر آنکه در اینجا تنبور با دف همراهی می‌شود. در واقع تنبور، علی‌رغم سادگی‌اش، سازی کامل است. دستِ راست، ریتم و تمام ترکیبات دلخواه آن را به روشنی مشخص می‌کند؛ طوری که لزوم حضور هیچ ساز دیگری احساس نمی‌شود. در میان تمام قطعات منتشر شده از تنبور استاد الهی، این اولین قطعه‌ای است که با ساز ضربی همراه است، اما هم‌نوازی فوق‌العاده نرم است و دف به‌ هیچ وجه در صدد خودنمایی نیست. در این‌جا، نوازنده‌ی دف حاج امین، پسر بزرگ استاد الهی، است. او در رپرتوارِ رقص‌های کردی هم خبره بود.

بداهه‌نوازی در «بابا‏جلیلی» در فاصله‌ی چهارم، و به‌دنبال آن سوئیت زنگ شتری در فاصله‌ی دوم

مقصد

نام این قطعه به معنای رفتن به حضور شاه است. «جلوشاهی» تداعی‌گر مراسم درباری ایران باستان است که به عرصه‌ای عرفانی منتقل شده است: در انتظار قدوم خداوند، شاهد مهیا شدن مقدمات ورود او می‌شویم. سپس خداوند وارد می‌شود و وجد و شعف به اوج می‌رسد.در این قطعه خداوند با نام «علی»، «حق»، «هو» خوانده می‌شود. سپس نام هم‌ذات‌های هفت مَلَک مقرّب در سنّت ذکر می‌شود. بخش‌های این دستگاه عبارتند از:<blockquote>الف. خان‌امیری کُند ب. خان‌امیری تُند پ. گردونه (گردهمایی) ت. جلوشاهی (رفتن به حضور شاه) ث. سوار سوار ج. جنگ‌آرا چ. مبارک بادا ح. سه‌پا (سه جَست در رقص) خ. سه‌جاران (سه جَست در رقص)</blockquote>

سوئیت جلوشاهی

این ملودی قدیمی به داوود، هم‌ذاتِ ملک مقرب رفائیل، تقدیم شده است. این دستگاه را «نی داوود» نیز نامیده‌اند که شاید اشاره‌ای به نیِ حضرت داوود پیامبر باشد. بخش‌های این دستگاه عبارتند از:<blockquote>الف. مبارک بادا ب. سماع پ. هی داوِد کُند ت. هی داوِد تُند</blockquote>

ذکر و سوئیت «هی داوِد»

الف. سحری سحری آهنگی است که در قدیم وقتی اولین پرتو نور شفق دیده می‌شد، برای بیدار کردن درویشان و بانگ نماز نواخته می‌شد. ضبط این بداهه‌نوازی متأسفانه در میانه‌ی بسط آن قطع شده است.ب. گل و خار این آهنگ تداعی‌گر توالی حالات حزن و سُرورِ روحی نوازنده است.

سوئیت سحری

نام این قطعه تداعی‌گر آواز سار است. اصل کلام این مناجات به عربی و منصوب به حضرت علی (ع) است که استاد آن را به فارسی برگردانده و در این قطعه چند بیت از آن را خوانده‌اند.<blockquote>ربی‌الاعلی ـ ربی‌العظیم بزرگواری باری‌تعالی تسبیح و تهلیل به آن تای بی‌همتا بارالها، خالقِ من، ای پناه و مرجعم       سوی تو می‌نالم اندر حالت فقر و غنا بارالها گر چه می‌باشد گناهم بس عظیم عفوت افزون است و اعظم از گناه و از خطا بارالها گر چه بخشیدم به نفس خود مراد می‌کنم اکنون به بستان پشیمانی چرا</blockquote>

سارو خانی (آواز سار)

  موسیقی ملکوتی استاد الهی (موسیقی معنوی تنبور)

بی‌کلام

استاد الهی با فنون اجرا و ردیف سازهای موسیقی سنّتی ایرانی آشنا شد. تأثیر موسیقی سنّتی ایرانی بر شیوه‌ی تنبورنوازی او کاملاً حس می‌شود و به‌همان نسبت هنر تنبورنوازی او نیز به نوبه‌ی خود الهام‌بخش اجراهای او از قطعات ردیف موسیقی سنّتی ایرانی بوده است. اما این ارتباط دوسویه و توانمند، کیفیت بیانی او را در موسیقی محدود نکرد زیرا بر آن بود تا ترکیبی ملموس از این دو سازِ زهی ایرانی و کُردی، یعنی سه‌تار و تنبور، به وجود آورد که از نظر فنِ اجرا و خصوصیات ظاهری ویژه باشد. از این رو، سازی جدید را طراحی و برای ساخت سفارش داد: تنبوری پنج‌ سیمه۱ که به او امکان می‌داد فنون خاص نوازندگی سه‌تار (که در آن سیم‌ها با انگشت اشاره‌ی دست راست نواخته می‌شوند و تنبور (که ایشان برای نخستین بار از هر ده انگشت دو دست برای نواختن آن بهره می‌گرفت) را در هم ادغام کند. او از این طریق توانست در اجرا با این تنبور پنج‌ سیمه حالت سئوال و جواب یا تناوب تک‌صدایی و چند‌صدایی را به وجود آورد. ساز ابداعی او این امکان را برایش فراهم آورد تا الحانِ کُردی را با موتیف‌ها و ملودی‌های ملهم از سنّت موسیقی ایرانی در هم بیامیزد.بدین ترتیب، استاد الهی با نواختن تنبور پنج‌ سیمه، که تنها خود می‌توانست آن را بنوازد، در قطعات موجود در این سی‌دی (موسوم به سوئیتِ «قطار») افکار و احساسات خود را به نحو احسن منتقل می‌کند. این سی‌دی احاطه‌ی او بر موسیقی سنّتی ایرانی را نشان می‌دهد و در ضمن بُعد دیگری از شخصیت موسیقایی‌اش را آشکار می‌کند.اصطلاح «قطار» طیف معناییِ گسترده‌ای دارد. این اصطلاح بسته به کاربردش در زمینه‌های گوناگون می‌تواند علاوه بر قطار، به‌معنای پیشرَوی، کاروان، قافله، سلسله، پیوند، ارتباط، یا سیم باشد. «قطار» علاوه بر این که نام یکی از گوشه‌های موسیقی سنّتی ایران است به سوئیتی کهن در موسیقی مقامی نیز اشاره دارد که منشأ مقام «قطار» امروزی است و طنین آن را می‌توان در برخی ویژگی‌های خاص نوازندگی استاد الهی شنید. مقام «قطار» مقامی عمیق، درون‌گرا و نه‌چندان ریتمیک است که حس دعا و تعمق بر‌می‌انگیزد. استاد گرچه فضای صوتی و سیرِ کلیِ این مقام را در اجرایش محفوظ داشته اما آن را با ساختاری متفاوت نواخته است؛ او با گنجاندن یک موتیف ضربی در آن، بسط و گسترشی متنوع‌تر ایجاد کرده و آن را در گستره‌ی صوتیِ فراخ‌تری نواخته که یک پرده بزرگ‌تر از گستره‌ی صوتی رایج اجرای این مقام در موسیقی سنّتی ایرانی است.اما چشمگیرتر از همه، شیوه‌ی اجرای ایشان از بیست‌ قطعه‌ای است که آن‌ها را متعلق به مقام «قطار» توصیف می‌کند؛ قطعاتی که با الوان، الحان و نوای خاص «قطار» نواخته شده‌اند و با حرکتی نرم و روان مانند آبشار به‌یکدیگر وصل شده‌اند. در اینجا به‌واقع یک سوئیتِ «قطار» ساخته شده است اجرای دستگاه «قطار» در این سی‌دی حدود چهل دقیقه طول می‌کشد که می‌توان آن را کامل‌ترین اجرای ضبط‌شده از میان اجراهای برجامانده از استاد الهی به‌شمار آورد.<ol class="number"><li value=1>تنبور پنج‌ سیمه، مانند تارهای قدیم، دو جفت سیم دوتایی و یک تک‌ سیم بم دارد. پرده‌بندی به‌شیوه‌ی ایرانی برای «سه‌چهارم پرده» انجام می‌شود و به این ترتیب اکتاو را به‌جای دوازده به هفده قسمت تقسیم می‌کند.</li></ol>

قطار

آبشار (شُر)

تنبور پنج‌ سیمی

استاد الهی

از جمله معانی گوناگون سماع۱، موسیقی عرفانی و رقص همراه با آن است. این مفهوم به ‌طور خاص در قرن سیزدهم میلادی، تحت تأثیر مولانا جلال‌الدین رومی به عُلوّ مرتبه‌ی خود رسید. به گفته‌ی این شاعر و عارف بزرگ ایرانی، سماع بخشی از رقصی ابدی است که مقرر است روح روزی به آن بپیوندد. همه‌ی موجودات زمانی به این رقص کیهانی می‌پردازند. ... ‌«برون ز هر دو جهانی چو در سماع آیی/ برون ز هر دو جهانست این جهانِ سماع».۲سماع بیانگر آهنگی (ملودی) است که از سماوات می‌آید که در روح طنین می‌اندازد و شنونده را در رقصی محو می‌کند که استاد این رقص را آسمانی خوانده است.این بداهه‌نوازی در دهه‌ی ۳۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی) توسط دختر بزرگ استاد ضبط شده، زمانی که استاد در خلوت خود در اتاقش می‌نواخته. این قطعه که با تنبور پنج‌ سیمی۳ اجرا شده، نمونه‌ی خوبی از تکنیک یگانه‌ی استاد، به‌خصوص سبک خاص او در ترکیب تکنیک نواختن تنبور و تکنیک نواختن سه‌تار است (قطعه‌ی ۴ سی‌دی را هم بشنوید).دستگاه با موتیف‌هایی شروع می‌شود که به سادگی از چند نت ترکیب شده و حساسیتی شدید را القا می‌کند. ریز (ترمولو)های تکرارشونده، در حالت صمیمی ملودی سهیم می‌شوند و درد فراقِ روحی در بند را نشان می‌دهند که در آرزوی وصال با خالقش است.وقتی ضربه‌ی آکوردها کم‌کم جانشین ترمولوها (ریزها) می‌شوند، ملودی شور و قدرت بیشتری می‌گیرد. سپس حال‌وهوا با چند فاصله‌ی دیسونانس متناوب و جریان آزاد تک‌ضرب‌ها تغییر می‌کند. پس از یک مجموعه‌ی آزاد (روباتو) از واریاسیون‌های ریتمیک (کند کردن و سپس بازگشتن به ضرب‌آهنگ اولیه) صدا حجیم‌تر می‌شود و حرکت رقص کیهانی، روح را در سَیَلانی اوج گیرنده با خود می‌برد و در خود غرق می‌کند. و این همه با آواز زیر همراه می‌شود۴:<blockquote>آمان صد آمان وَو آمانَ کو - یه دسته (دَسِ) ایمَ‌اس (مِنَ) علی و دامانِ تو (آمان و صد آمان، به شدت پناهنده‌ام به تو، این دست من است بر دامن تو.)</blockquote><ol class="number"><li value=1>رجوع کنید به سی‌دی استاد الهی تحت عنوان «سماع‌های آسمانی» پاریس: (۱۳۸۴ شمسی (۲۰۰۵ میلادی) ،Le Chant du Monde)</li><li value=2>ژان دورینگ، Musique et Ecstase پاریس، آلبن میشل، ۱۳۶۷ شمسی (۱۹۸۸ میلادی)، ۲۰۰</li><li value=3> تنبور پنج‌سیمی، با دو سری سیم‌های دوتائی برای زیر و متوسط و یک سیم برای بم، توسط استاد الهی ابداع شد. رجوع کنید به سی‌دی «نواهای آسمانی» پاریس، Le Chant du Monde، ۱۳۷۳-۱۳۸۳ شمسی (۱۹۹۴-۲۰۰۴ میلادی)</li><li value=4>به سخنی می‌توان معنای کامل این آواز کُردی را به شیوه‌ای ساده و در عین حال محکم منتقل کرد. چنان که ژان دورینگ می‌گوید: «زبان این نغمات به‌طرز تحسین‌انگیزی به‌کار گرفته شده تا عشق معنوی را نشان دهد. با چرخش شاعرانه‌ای که بی‌پروا، موجز و موثر است. در حالی که با آزادی تمام بیان می‌شود.»: روح نغمات: موسیقی استاد الهی جیحون، ۱۳۸۲ شمسی (۲۰۰۳ میلادی).</li></ol>

سماع

در جمع خانواد‌گی ضبط شده، با ضبطِ صوت موجود در دهه‌ی ۴۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی). این ملودی با سبک موجزگویی، یعنی ملودی به صورت اختصار بر روی تنبور به شنونده منتقل می‌شود. از همان ابتدای قطعه، آواز کاملاً صمیمی  و در دانگ بالا، یعنی منطقه‌ی صوتی زیر، و با واریاسیون‌هایی مناجات‌گونه پیش می‌رود. صدای آواز و ساز در وحدت کامل هستند.در طول آواز اصلی، همراهی تنبور به صورت یک ریتم آهسته و سنگین است. در حالی که وقتی جمع جواب می‌گوید، پُر از آرایه می‌شود.ابیات اول این ذکر۱<blockquote>حَق حَقِ هو هو- ای آقای جافم، غُنَرَه‌ی سرتافم، یار بی‌گزافم.</blockquote>نیایش به ذات سلطان اسحاق۱ است که مظهر ذات الهی است. حق و هو، اسمای خداوند هستند که اشاره به حقیقت، حق، خداوند و یکتا دارند. غُنَرَه‌ (رودخانه‌) و سرتاف (کف ناشی از خروش امواج) نمایانگر تلاطم شدید جریان رود و تلألوی نوری است که از زیر آب خروشان بیرون می‌آید. همان یار بی‌گزاف، به معنی یار و معبود (سلطان) که عاری از هر ناراستی است. به این ترتیب ابیات چنین معنا می‌شوند: جهان همچون رودخانه‌ای خروشان و پُرتلاطم است، اما تو ای محبوبم، از هر تظاهر و گزافه‌ای عاری هستی و حقیقت محضی که به روح جوش و خروش می‌دهی.<ol class="number"><li value=1>واژه‌ی «ذکر» به معنای به خاطر آوردن خداست. این ذکرها مناجات‌هایی هستند که به طرز جَلی خوانده می‌شوند، با تکرار اسمای جلالی و جمالی خداوند.</li><li value=2>سلطان اسحاق (یا سلطان سهاک)، مظهرالله، قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) و بنیان‌گذار مکتب عرفانی اهل حق.</li></ol>

حَق حَقِ (و) هو هو

این قطعه در خانه‌ی استاد در محیط هرروزه در میان افراد خانواده ضبط شده است. پس از اینکه استاد آغاز به نواختن می‌کند، میکروفونی آهسته در مقابل تنبور او گذاشته می‌شود، او محو در گفت‌وگوی صمیمی‌اش با خالق به نواختن ادامه می‌دهد.قسمتی از این قطعه در سی‌دی نواهای آسمانی (قطعه‌ی ۲) و سی‌دی دوتایی (تکریم، قطعه‌ی ۲) همراه با کتاب مربوط به جشن یادبود، با عنوان تنبور مقدس: هنر استاد الهی در نمایشگاه موزه‌ی متروپولیتن منتشر شد. اینجا در این سی‌دی تمام قطعه در دسترس قرارگرفته تا ارزش معنوی آن به تمامی اعاده شود. این قطعه با تنبور پنج‌ سیمی نواخته‌شده و ملودی به نرمی میان جواب‌های دانگ بالا و پایین (زیر و بَم) که گفت‌وگویی واقعی و یک دیالوگ موسیقایی را ایجاد می‌کند تکمیل می‌شود.دست چپ با قدرت اجرا می‌کند، در حالی که انگشت سبابه‌ی دست راست را استاد طوری به کار می‌گیرد که گویی سه‌تار۱ می‌نوازد و به سیم‌ها طوری ضربه می‌زند که صدای ساز را تشدید می‌کند۲ و با اینکه ریتم در طول قطعه اغلب تغییر می‌کند ولی هیچ وقفه‌ای در طول قطعه ایجاد نمی‌شود.آهنگ (ملودی) این قطعه که توسط استاد الهی تنظیم شده، بر مبنای اشعاری از پیر رضبار است؛ تنها زنی با مقام معنوی که در سنّت کُردیِ اهل حق یک ملک مقرب به حساب می‌آید، در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) می‌زیسته، مادر سلطان اسحاق و پیرو کامل او بود و سلطان، قطب معنوی او.بیت اول این شعر «و منزلگاتان کام‌جا جیتانه» را می‌توان چنین معنی کرد: «در منزلگاه ابدی‌تان جایگاهتان کجاست؟» استاد الهی این شعر را چنین تفسیر کرده است: در طول سفر معنوی‌ات، منزلگاه ابدی‌ات را کجا می‌خواهی قراردهی؟ در نعمت این دنیا؟ در سعادت و آمرزش بهشت؟ یا در کمال که راهش مقابلت نهاده شده تا به سوی حقیقت بروی و به آن برسی؟ وقتی به حقیقت برسی، هیچ ابهامی برایت باقی نمی‌ماند و به حقیقت رسیده‌ای.اما بیت دوم «عشق حق وَ سر شیت ویتانه» را می‌توان چنین ترجمه کرد: شور و عشق به حق را در قلبت داشته باش و در قلبت دیوانه‌ی خدا باش!» استاد در باب این شعر چنین فرموده است: پس از اینکه کسی تمام مراحل معنوی را گذراند، عشق به حق در قلبش شکوفا خواهد شد. وقتی کسی به مرحله‌ای رسید که تمام لذایذ دنیوی برایش پوچ شد، آنگاه بدون هیچ قید و بندی دیوانه‌ی حق خواهد شد، همچون منصور۳ که گفت: انالحق، یا زکریا۴ که زیر شکنجه خندید، یا امام حسین (ع)۵ که وقتی سرش را جدا می‌کردند تبسم داشت. در این مرحله، جسم و دنیا مفهومی جز «یکتا» ندارد. از این نقطه شخص به مرحله‌ی جذبه می‌رسد، مرحله‌ای که به هر چه می‌نگرد، اوست و آماده است تا خدا او را به عالم کمال ببرد.<blockquote>و(چه) منزلگاتان کام‌جا جیتانه (در منزلگاه ابدی‌تان جایگاهتان کجاست؟ (به کجا می‌روید)) عشقِ حق وَ سر شیت ویتانه - و منزلگاتان کام‌جا جیتانه. (شور و عشق به حق را در قلبت داشته باش و در قلبت دیوانه‌ی خدا باش! - در منزلگاه ابدی‌تان جایگاهتان کجاست) رای حق راسین راسی ریتانه (۲) - یه شرطِ اقرار شرط شاتانه - باقی آخرت منزلگاتانه - یه دام بلا یه بلاتانه - عشقِ حق وَ سر شیت ویتانه - دین آشکار برملاتانه - عشقِ حق وَ سر شیت ویتانه - و منزلگاتان کام‌جا جیتانه (راه حق راستی است، راستی راهتان است (۲) - این شرط و اقراری است که با شاه حقیقت بسته‌اید - بقای آخرت منزلگاهتان است - این (زندگی این دنیا) دام و رنج است - شور و عشق به حق را در قلبت داشته باش و در قلبت دیوانه‌ی خدا باش! - این دین بر تو آشکار شده - شور و عشق به حق را در قلبت داشته باش و در قلبت دیوانه‌ی خدا باش! - در منزلگاه ابدی‌تان جایگاهتان کجاست؟)</blockquote> در ادامه‌ی این ذکر، مناجاتی می‌آید که بسیار مورد علاقه استاد بود. آهنگ آن از «منصوری» الهام گرفته شده که یک نمونه‌ی نخستین از گوشه‌ی ایرانی (در دستگاه چهارگاه) است. آواز ذکر، شعری است بر مبنای شعری که توسط یکی از یاران معنوی شاه خوشین۶ ، به افتخار او سروده شده و شور و عشق او را به ذات حق نشان می‌دهد:<blockquote>یا شاه، از اول تو بودی آخِرم تو باشی، از قطره‌ی آبِ مَنی، مَنَ‌ات کردی نقاشی، با بهشت و دوزخت، کاری ندارم امیدوارم تو با من باشی.</blockquote> پس از این قطعه، مبارک ‌بادا می‌آید (سی‌دی دوم، نواهای آسمانی، قطعه‌ی ۱و۲). رَنگ و تغییر حالت این قطعه، لحنی حزن‌انگیز به آن می‌بخشد. سپس تعدادی موتیف با هم تلفیق می‌شوند که طیفی گسترده از یک پُلی‌فونی (چندآوایی) غنی، از تغییر هارمونی‌ها تا تغییر تأکیدها (نوآنس‌ها) و تغییر ریتم‌ها ارائه می‌دهند.این دستگاه از نوع ملودی‌های زنگ شتری۷ است که قطعه‌ای آهنگین، نرم و متین است و تغییرات ملایم آن یادآور صدای زنگ‌های یک کاروانِ در حال حرکت است.<ol class="number"><li value=1>سه‌تار ایرانی سازی است سه‌ سیمه که به خانواده لوت‌های دسته بلند تعلق دارد.</li><li value=2>استاد سه‌تار ایرانی را به سبک خویش می‌نواخت، یعنی زخمه او به سیم معکوس و از بالا به پائین بود، تا صدای محکم‌تری ایجاد کند. برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: روح نغمات: موسیقی استاد الهی جیحون، ۱۳۸۲ شمسی (۲۰۰۳ میلادی).</li><li value=3>منصور حلاج (متوفای قرن سوم شمسی (نهم و دهم میلادی))، که در هنگام جذبۀ عرفانی و اتحاد معنوی «اناالحق» گفت و به همین جرم شهید شد.</li><li value=4>زکریا، پدر یحیی تعمید دهنده است که به ناحق متهم به ارتکاب جرمی شد و با اره به دو نیمش کردند.</li><li value=5>امام حسین (قرن اول شمسی، ۶۸۰-۶۲۶ میلادی) نوۀ حضرت محمد و امام سوم شیعۀ دوازده امامی که در کربلا شهید شد.</li><li value=6>شاه خوشین یکی از بزرگان سنّت کردی اهل حق است که به مقدس بودن تنبور رسمیت بخشید.</li><li value=7>زنگ شتری قطعه‌ای است که از حرکت کاروان شترها الهام گرفته است. روایت است که حضرت علی (ع) زنگ شترهای خود را طوری تنظیم کرده بود که آهنگ‌ شان، شترها را تهییج کند و باعث سرعت بیشتر آن‌ها شود.</li></ol>

یا شاه تو با من باشی

نواختن دستگاه سحری معمولاً خبر فرارسیدن سحرگاه و بیداری طبیعت را می‌دهد. در ضمن می‌توان آن را به عنوان بانگ بیداری روح تلقی کرد، با این قطعه حضور اثرات یکتا در همه‌جا و همه‌چیز احساس می‌شود و در این زمان که همه‌ی مخلوقات در حال آواز و ستایش خالق هستند غافل و کاهل نبودن را هشدار می‌دهد.این قطعه که از روی ضبط اوایل دهه‌ی ۴۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی) منتشر شده است، هم یک چالش تکنیکی است و هم یک چالش هنری که با یک سه‌تار کوچک ایرانی نواخته شده و استاد این سه‌تار را «بلبل» نام‌گذاری کرده بود۱. او این سه‌تار را شبیه به تنبور پنج‌ سیمیِ خود (با ابعاد کوچک‌تر) می‌نواخت و برای نواختن آن، قوانین معمول را تغییر داده و تکنیک نواختن تنبور (پنج انگشت که به تمام سیم‌های ساز ضربه می‌زند، یا شُر می‌نوازد) را با تکنیک نواختن سه‌تار (زخمه زدن به سیم با انگشت سبابه) ترکیب کرده بود.او این ملودی را در کوک «فرنگی» (کوک با فاصله‌ی سوم بزرگ) نواخته است که برای رسیدن به صدایی دلخواه، چه از نظر تکنیکی و چه از نظر فیزیکی، چالشی فوق تصور را می‌طلبد. فقط چنین نوازنده‌ی خارق‌العاده‌ای قادر است با چنین سهولت و سادگی شگفت‌آوری آن را بنوازد.این دستگاه کامل نیست، زیرا شروع ضبط غیرِقابل استفاده است.قطعه در مایه‌ی ماژور و با یک فاصله‌ی سومِ فا – لا آغاز می‌شود که همین فاصله پایه و زیربنای قطعه را شکل می‌دهد. هرچه آهنگ جلوتر می‌رود و ملودی بسط و گسترش می‌یابد، ریتم آغازین قطعه، با نواختن تزیین‌ها و چندین شُر در لحظات کوتاه سکوت، تغییر می‌کند. سپس دوباره به ملودی بازمی‌گردد، ولی این‌بار به صورت تک‌صدایی، به ساده‌ترین و خالص‌ترین شیوه‌ی ممکن، روی سیمی با یک انگشت نواخته می‌شود. و بعد بار دیگر با همان ویژگی‌های قبلی‌اش (مشخصه‌های ملودیک و ریتمیک)، اما سرزنده‌تر با جوش‌ و خروشی بیشتر اجرا می‌شود.این قطعه در کُل شبیه به پیش‌درآمدی است که بسیار گسترده و پُرشور و خروش نواخته می‌شود، و ترکیبی است از سَیّالیتی ظریف و قدرتی عظیم.<ol class="number"><li value=1>«بلبل» نام سه‌تار کتابی استاد بود که همیشه با آن به سفر می‌رفت. خانواده‌ی استاد الهی این ساز را به موزه‌ی فیلارمونی در پاریس هدیه کرده‌اند.</li></ol>

«یا سلطان آمان» ذکری است که استاد الهی در جوانی، احتمالاً در دهه‌ی ۲۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۴۰ میلادی) هنگام یکی از سفرهایش به مقبره‌ی سلطان اسحاق تصنیف کرده است. در اینجا این ذکر با تار نواخته شده و با دف همراهی شده است. اصل شعرهای ذکر چنین است:<blockquote>یا سلطان آمان آگرم دای - دشت اورامان وَ وَرِم دای. (ای سلطان، امان، (عشقت) آتشم زد - مرا به دشت اورامان۱ کشاندی.)</blockquote>استاد در این قطعه گرچه کلامِ ذکر را نمی‌خواند اما واریاسیون (گوناگونی) ظریفی با نام بردن از مظاهر حق ارائه می‌کند (یا علی جان، حق علی جان، مولام علی، یا علی آمان). در این قطعه می‌توان به قدرت دست راست استاد پی‌برد که هرگز زیر سایه‌ی ضربات دف و کف زدن جمع قرار نمی‌گیرد.اگر چه موتیف (آهنگ‌مایه) اصلی با گوناگونی‌های مختلف نواخته می‌شود اما این خاصیت را دارد که همواره با ضدّ ضربی تمام می‌شود که هماهنگ با آخرین ضربه‌ی دف است و به این طریق ضربان ریتمیک و نیرویی را انتقال می‌دهد که هربار پویایی قطعه را احیا می‌کند.از آنجا که ملودی سبک، و ریتم زنده است، حس سرور و شادی (جشن‌گونه‌ای) مستولی می‌شود.<ol class="number"><li value=1>اورامان منطقه‌ای در کردستان است که در سنّت اهل حق نقشی نمادین دارد.</li></ol>

واریاسیون روی آهنگ «یا سلطان آمان آگرم دای»

استاد اغلب این دستگاه را می‌نواخت اما ندرتاً با تنبور پنج‌ سیمی. این تنها ضبط از این نوع است. او در فضایی آرام و صلح‌آمیز، این قطعه را با سخنان زیر آغاز می‌کند.ای خداوند تبارک و تعالی، روح‌مان و توجه‌مان به سوی توست. ای خدایا، اینک برای میمنت شبِ امشب که شب مبارکی به نظر می‌رسد، اینک شروع می‌کنیم به یک جلوشاهی، امیدوارم که پسند مقام معنوی بشود، هو، یا علی.این قطعه با ضربات محکم چند آکورد در مایه‌ی ماژور شروع می‌شود. اصوات عمیق و با شکوهی طنین می‌اندازد و کُلِّ طیف قابل استماع را پُر می‌کند. در طول این قطعه، انرژی و هیجان وقتی که نت‌ها به صورت مُقطّع (استاکاتو) نواخته می‌شوند چند برابر می‌شود. حدوداً در دقیقه‌ی ۱۰:۲۰ از این ضبط، پاساژی شکوهمند می‌آید که در آن ملودی اصلی تقسیم می‌شود و به چندین جمله‌ی ملودیک متمایز می‌رسد، هر یک متفاوت از دیگری، با این حال مکمل همدیگر. گویی نوازندگان دیگری وارد شده‌اند و به این ترتیب یک پلی‌فونی (چند‌آوایی) واقعی شکل می‌گیرد.این قطعه با طبیعتی تقریباً تصویری، مجموعه‌ای از تصاویر یک بوم موسیقایی را ارائه می‌کند و حس عظمت، شرافت و وقار را انتقال می‌دهد و مانند صحنه‌های یک فیلم جلوی چشم مجسم می‌شود. شنونده ابتدا حس شادی را تجربه می‌کند، احساسی که به نحوی باقی می‌ماند. ملودی با یک حس پیش‌بینی بازگو می‌شود تا به پاساژ نهایی می‌رسد که در ارتباط با ورود شاه معنوی است.با اینکه معمولاً ملودی‌های دستگاه جلوشاهی را می‌توان تمیز داد۱ اما در اینجا با آزادی تمام بداهه‌نوازی شده‌اند؛ گاه تندتر نواخته شده‌اند و گاه چیزی شبیه به دو نوع حرکت اسب‌سواری شنیده می‌شود: ریتم مسابقه، چهار نعل، و صدای گردباد. گویی هر ملودی می‌خواهد جانشین ملودی قبلی شود. استاد الهی با تنبور پنج‌ سیمی صدایی شکوهمند و ارکسترال تولید می‌کند که به این اجرا بُعدی استادانه می‌بخشد؛ نمونه‌ی دیگری از رها بودن خارق‌العاده و چشمگیر در نواختن ساز که یکی از ویژگی‌های نوازندگی استاد بوده است.<ol class="number"><li value=1>رجوع کنید به سی‌دی «موسیقی ملکوتی استاد الهی» پاریس، Le Chant du Monde، ۱۳۸۳-۱۳۷۵ شمسی (۲۰۰۴-۱۹۹۶ میلادی)، تراک ۱</li></ol>

سوئیت جلوشاهی با تنبور پنج‌ سیمی

  اولم تو بودی، آخرم تو باشی

تار

دف

داستان بابا‌فقیه یکی از داستان‌های سنّت اهل حق است. استاد الهی این داستان‌ها را در کتابی انتشار نیافته با عنوان مجمع‌الکلام گردآوری و با شرح و نقدی بر آن‌ها ارائه کرده است. روایتی دیگر از همین داستان را در کتاب شاهنامه‌ی حقیقت باز‌می‌یابیم که حماسه‌ای منظوم، تألیف عارف و شاعر بزرگ حاج نعمت‌الله جیحون‌آبادی (۱۲۵۰- ۱۲۹۸ شمسی (۱۸۷۱ - ۱۹۱۹ میلادی))، پدر استاد الهی است. این داستان در زمان شاه خوشین رخ داده است که اهل حق او را یکی از مظاهرِ حق در سده‌ی چهارم شمسی (یازدهم میلادی) می‌دانند.استاد علاقه‌ی خاصی به قطعه‌ی «بابا‌فقیهی» داشت و اغلب آن را اجرا و هر بار واریاسیون جدیدی از آن را بداهه‌نوازی می‌کرد؛ کاری که مستلزم قریحه‌ی هنری و مهارت فنی بسیار است. اجرایی که در این سی‌دی آمده در حضور چند شنونده از آشنایان ایشان نواخته شده است. شیوه‌ی نوازندگی در آغاز قطعه سبک‌بالانه و در فضای تُنالیته‌ی ماژور است اما در ادامه و با رسیدن به قطعه‌ی «شیخ‌امیری» شدت و حرارت می‌یابد («شیخ‌امیری» هم نام قطعه و هم نام مقامی است که این قطعه در آن بسط می‌یابد). این قطعه پیش از آوازی می‌آید که تدریجاً آن را به سوی گسترش «بابا‌فقیهی» پیش می‌برد (اصطلاح «بابا‌فقیهی» برای اشاره به ویژگی‌های این مقام به‌کار می‌رود).برخلاف سنّت غنایی معمول، که در یک آهنگ ابتدا صدای بم و سپس صدای زیر خوانده می‌شود، بیت‌های آغازین آواز با صدای تِنور شروع می‌شود و سپس در یک اکتاو پایین‌تر ادامه می‌‌یابد. طنین صدا بُعدِ حزن‌آور و شکوه‌مند شعر را برجسته‌تر می‌کند و تداعی‌گر شهادت قدیسین و عارفان بزرگ است. در طول این قطعه به بسیاری از دستگاه‌ها و مقام‌های مختلف اشاره‌هایی می‌شود و توالی نرم و پیوسته‌ای از مقام‌های مختلف به گوش می‌رسد که نشان‌دهنده‌ی آزادی کامل در اجراست.این توالی‌ها سپس به قطعه‌ی «جَنگ‌آرا» می‌رسد که بخشی از قطعه‌ی «جلوشاهی» است «جَنگ‌آرا» به معنای راه جنگ و آهنگ مخصوص جنگ است. این تِم از نظر معنوی توصیف‌گر مقدمه‌چینی و انتظاری تب‌آلود برای یک رخداد بزرگ است؛ ظهور ذات حق و دیدار با او که اوج طلب معنوی جویندگان حقیقت را نشان می‌دهد و در اینجا با عبارت «شاهم آمد» بیان می‌شود.یک ملودی تند و سبک‌بال در ترکیب با ریتم سرزنده و صدای بم و کوبنده‌ی تنبور به‌تدریج حس معنوی نیرومندی را در شنونده ایجاد می‌کند. جمع‌نشینان در غلیان احساس به یکدیگر می‌پیوندند و اسماءالله را با آواز می‌خوانند: علی (به‌معنای برتر)، هو (به‌معنای او، خطاب به خداوند)، مولام (به‌معنای استادم) و حق (به‌معنای حقیقت). جواب‌ها در عین لطافت و قوّت کنار هم قرار می‌گیرند و به یکدیگر متصل می‌شوند و نوعی کنترپوان خودجوش را می‌آفرینند.

تضرع از سوئیت «بابا‌فقیهی»

ژان دورینگ در کتاب موسیقی و خلسه (Musique et extase) درباره‌ی سماع چنین می‌نویسد:اصطلاح «سماع» به دو معناست: «استماع» به مفهوم شنود معنوی، و «رقص کیهانی» که در قرن هفتم شمسی (سیزدهم میلادی) تحت تأثیر مولوی، عارف و شاعر بزرگ ایرانی، به‌وجود آمد. به‌زعم مولوی، سماع فقط بخشی از رقص ابدی است که مقدر است روح روزی به آن واصل شود. هر موجودی جزیی از این رقص کیهانی است.استاد الهی این دستگاه را در واقع توصیفی از یک فرایند کیهانی توصیف می‌کند که طی آن موجودات به سوی کمال خود به حرکت درمی‌آیند. این امر، الهام‌بخش یک طرح رقص است: حرکت یا قوس نزولی خلقت که از مبدأ آغاز می‌شود و با حرکت یا قوس صعودی به همان مبدأ نخستین بازمی‌گردد و موجودات را در حرکت تکاملی‌شان اعتلا می‌بخشد. عناصرِ همه‌ی سطوح خلقت مشغول رقص روحانی‌اند؛ از کوچک‌ترین اجزای آفرینش گرفته تا موجودات اَبَرکائنات، از قلمروی مرئی دنیای مادی تا جهان نامرئیِ دیگر. هم‌آهنگی این رقص به‌مدد آمیزه‌ای هوشمند از جبر و اختیار صورت می‌پذیرد. شخصیت این قطعه ملهم از چنین انگیزشی است.معنای تحت‌اللفظی «قره‌چوپی»، «رقص با لباس سیاه» است («قره» یعنی سیاه و «چوپی» به‌معنای رقص است). این رقص را برخی از کُردهای ایرانی هنگام مرگ عزیزانشان انجام می‌دهند. نمادگرایی خاکسپاری در این قطعه به‌طرز شگفت‌آوری در تضاد با تُندا (تمپو)ی آن قرارمی‌گیرد و ممکن است این پرسش پیش آید که به چه دلیل یک رقص مربوط به مراسم خاکسپاری به رقص روحانی سماع، که در ستایش زندگی در همه‌ی ابعادش است، پیوند خورده؟ آیا این به معنای یک زندگی ابدی با حرکتی ابدی است؟این تناقض وقتی حل می‌شود که به‌یاد آوریم در همه‌ی جوامع معتقد به وجود دنیای دیگر به ارواح مؤمنی که این جهان خاکی را ترک می‌کنند نویدِ رسیدن به مقصدی روحانی داده شده است. بدین ترتیب، بازماندگان در سعادتِ روح فردی که جهان را ترک گفته شریک می‌شوند و لباس سیاهِ آنان نه بیانگر اندوه حاصل از جدایی موقت که برعکس نشانه‌ی شادیِ رهایی از تاریکی زندگی زمینی است.این قطعه از نظر آرایه‌ها، تنوع آوازها، هارمونی‌ها و اصوات ناملایم (دیسونانس) غنی است و با حرکتی تعدیل‌شده شکوفا می‌شود و ریتم‌های دوتایی و سه‌تایی را به‌تناوب به‌کار می‌گیرد. سیمِ بم، صدایی پُرمایه تولید می‌کند. سپس گستره‌ی اجرا تغییر می‌یابد و صدا روشن‌تر می‌شود. مرحله‌ی تعمق‌گونه‌ی آغازین همراه با فرودِ مهارشده‌اش، که گاه حتا تقریباً به توقف کامل می‌رسد، به مووْمانی پیش‌رونده و شعف‌آمیز تبدیل می‌شود اما همچنان موقّر و خوددار باقی می‌ماند؛ مووْمانی که گویی شنونده را به رقصی روحانی فرامی‌خواند تا ذره‌ای از سَیَلان بی‌وقفه‌ای شود که همه چیز را به سوی مبدأ می‌کشاند.

سوئیت «قره‌چوپی» و پیش‌درآمد «سماع»

این ضبط در اواخر دهه‌ی ۱۳۲۰ و اوایل دهه‌ی ۱۳۳۰ شمسی (اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ و اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی) انجام شده و در واقع یکی از قدیمی‌ترین ضبط‌های برجامانده از اجراهای استاد الهی است. موسیقی ابتدا کُند و مراقبه‌گونه است و تقریباً مانند وِردخوانی است و سپس جاندارتر می‌شود. اما تغییرات شدید و غیرقابل پیش‌بینیِ ریتم، انسجام کلی را از بین نمی‌برد. نوازنده [استاد] همزمان در سه گستره‌ی صوتی می‌نوازد (بم، میانی و زیر) و هم‌پوشانی‌ها‌یی از «لایه‌های» آهنگ ایجاد می‌کند؛ اصواتی مداوم و پایدار که هارمونی‌هایی آزاد از قواعد مرسوم می‌آفرینند. بم‌ها همواره شنیده می‌شوند و نقطه‌ی اتکایی محکم، مانند نوعی سکوی پرتاب، فراهم می‌کنند که آهنگ‌ها از آنجا با نُت‌هایی پُرمایه، گویی به تقلید از پرواز روح، اوج می‌گیرند. این زبان موسیقایی، هم غیرمعمول است و هم آشنا. گویی همواره برای اولین‌بار است که آن را می‌شنویم و گرچه عناصر یک ساختار محکم و استوار در آن تشخیص داده می‌شوند، به چنگ آوردن و درک کامل آن دشوار است.

سوئیت «سماع»

قطعه‌ی «چپی» در ردیف استاد الهی اغلب به‌شکلی بسط یافته یا به‌ صورت اشاره‌ای گذرا در سوئیتی دیگر نواخته می‌شود. قطعه‌ «چپی» نیز مانند قطعات دیگر همیشه به یک شیوه اجرا نمی‌شود. تنبور پنج‌ سیمه در این قطعه چندین طنین مختلف ایجاد می‌کند؛ گاه خشک و فلزی، گاه نرم و مخملی، گاه پُر و نیرومند، و گاه کوبنده مانند نوای سازهای کوبه‌ای. در اینجا همه‌ی امکانات اجرائیِ ساز به‌کار گرفته شده‌اند. واخوان، اغلب دونتی است و ریتمی یکنواخت را در پس‌زمینه ایجاد می‌کند. در گستره‌ی میانی، آکوردها به شیوه‌ای نامألوف ترکیب شده‌اند که در موسیقی غربی و حتا شرقی دیده نمی‌شود. او با سازی نو صداها و هارمونی‌هایی ناشناخته به‌وجود می‌آورد؛ سازی که فقط خود او رموزش را می‌داند چرا که خالق آن خود اوست.درباره این قطعه است که استاد الهی گفته است: هر چیزی که وجود دارد، اثری جاودانه دارد.

سوئیت «چپی» ۲

  سماع‌های آسمانی (رقص‌های معنوی)

شکل اولیه‌ی این ملودی به شیخ‌امیر، عارف کُرد قرن یازده و دوازدهم شمسی (هفدهم و هجدهم میلادی)، می‌رسد. این چوپانِ بی‌خط‌‌ و ربط پس از اشراقی ناگهانی و بیداری روح، اشعاری آموزنده، پُرمغز و تمثیلی سروده‌بود.شیخ‌امیر به‌سبکی ساده اما گیرا تنبور می‌نواخت. او این ملودی را تصنیف کرده بود و پس از او این ملودی گسترش یافت و اغلب نواخته می‌شد و موجب اتصال قلبی با خالق بود. «شیخ‌امیری» یک نام کلی بود و انواع ملودی/ مقام‌ها را نشان می‌داد. قطعاتی که در آن چندین ملودی خوانده یا به‌وسیله‌ی تنبور یا سازهای دیگر نواخته می‌شد. این ملودی‌ها به‌خاطر نام سازنده و مصنّف آن‌ها، یا به‌‌خاطر نام منطقه‌‌ای که در آن نواخته می‌شدند، به «شیخ‌امیری» معروف شده بودند. از این ملودی هفده واریاسیون وجود دارد: از ساده‌ترین آن‌ها که ساخته‌ی خود شیخ‌امیر بود، تا استادانه‌ترین آن‌ها که شیخ‌امیریِ استاد الهی باشد.این ملودی بر محور یک گام اسرارآمیز، متشکل از پرده و نیم‌پرده به‌صورت یک در میان، شکل می‌گیرد و با واخوان سیم بم کنتراپوانی ناملایم (دیسونانت) می‌سازد. جمله‌بندی این آواز، که با سازِ تنها اجرا می‌شود، مانند امواجی است که یکی بعد از دیگری به‌آرامی روی ساحل ناپدید می‌شوند و در حرکت به سوی نت پایانی به هم نزدیک می‌شوند تا این که سرانجام بر نت آخر تمام دیسونانس‌ها و تنش‌ها حل می‌شوند و رنگ می‌بازند. این ملودی از جمله تأثیر گذارترین ملودی‌های ردیف استاد الهی است که به روح یادآوری می‌کند از کجا آمده تا بیدار شود و خاطرات از یاد‌رفته‌اش زنده شوند و غمِ دوری از جایگاه ازلی‌اش را حس کند.این ملودیِ الگو اغلب با اشعار شیخ‌امیر همراه می‌شود که گفت‌و‌گویی درونی است و در بیت آخر آن خالق مورد خطاب قرار می‌گیرد:<blockquote>دله‌گناه‌کار، دله زبون‌بخت چه ازل گناهکار ارچه روی ازل مویای برده‌بار، پی چیش مکفتی دویر چه قاپی یار صبح و شام سجدت او بشر مَوَرد، صلواتت و دین حضرات مکرد ویرده سالان ابله ناشنخت، مجنون کم فام نابینا کج‌بخت اَوَن سنگِ سخت دای و دیده ویت، یک‌یک نمایان گشت آما نریت عذر معذوریت و کی نکیشا، چه برده‌باری پیشت نه‌ایشا تو نرای خدمت دَرْسِتْ کم وانا، تاریکی پای شمع و تو نمانا مرهم چه قاپی یار مایه‌دار، ببخشو گنای (گناه) کلب گناه‌کار. </blockquote><blockquote>ای گناهکار، ای ضعیف‌النفس که از ازل جایزالخطا بودی اگر روز ازل مقاومت می‌کردی (فریب نمی‌خوردی)، از درگاه یار دور نمی‌افتادی صبح و شام به بشر سجده کردی، سلام و ثنایت را به دین حضرات کردی عمری از تو گذشته، هنوز ابلهی و درکی از حقیقت نیافته‌ای، ای مجنون کم‌فهم، چشم حقیقت‌بین نداری و کج‌بینی. هر آن‌چه کردی، از بد و خوب، تماماً به خودت بازگشت. عذر گناهانت را از همه خواستی،  از آن فریب،‌ استخوا‌ن‌هایت به درد آمده در امر راهروی، کوشش لازم را نکرده‌ای، لذا تاریکی پای شمع نصیب تو شد. حال، به درگاه حقیقتی پناه ببر تا مگر او، گناهانت را ببخشد.</blockquote>استاد الهی منحصراً در جمع خانواده و نزدیکان می‌نواخت. چنانچه در این ضبط می‌شنویم، پس از نواختن این شیخ‌ امیری، تاریخ را بازگو می‌کند: «... امشب که شبِ یکشنبه اول فروردین ۱۳۴۴ شمسی [۲۱ مارس ۱۹۶۵ میلادی] ...»، با تأکید بر این که زمان اجرا مقارن تحویل سال و نوروز است آرزو می‌کند که شنوندگان از این قطعه محظوظ شده و به عالم حق و حقیقت متوجه شده باشند.

شیخ‌ امیریِ استاد الهی

الف. شیخ‌ امیریِ استاد الهی (یادآوری)ب. شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌اللهمایه‌ی این آهنگ از حاج نعمت‌الله، پدر استاد الهی، است. استاد این آهنگ را بسط داد، به‌ترتیبی که امروزه یکی از نگین‌های ردیف تنبور به‌شمار می‌آید.

الف. «وو فدای منزلگات» (فدای منزلگاهت) یک سال در تابستان، استاد الهی در کوه‌های شیخان۱ به چله‌ی روزه و ریاضت مشغول بود که ناگهان در آن نزدیکی درویشی به حال شُکر و حمد و ثنا روی کوه می‌افتد و به خداوند التجا می‌کند. استاد که از صداقت آن درویش منقلب شده بود، این دعا و آهنگ را الهام می‌گیرد.<blockquote>وَو فدای منزلگات علی، پای شیخانت بام نذر چاوَکِی علی، جام جهانت بام دینم دینه، شام خوشینه، شاد بای شادم کردنی، و پای شندرکوه۲ علی، فیضم دادنی</blockquote>استاد الهی می‌گوید: «دعای واقعی، ستایش، نیایش خدا و راضی‌بودن به رضایت او است. کلمه‌ای که به‌کار می‌برد مهم نیست و ترتیبی که آن را می‌خواند مهم نیست».این آهنگ با یک فیگور ریتمیکِ سه‌نتی، که مشخصه‌ی موسیقی کُردی است، آغاز می‌شود؛ آهنگی که می‌توان آن را به صورت ۲ گروه پنج ضربی (۳+۲، ۲+۳) اجرا کرد. سپس ساختار موسیقایی با ورود تم‌های دیگر پیچیده‌تر می‌شود. این تم‌های جدید با تم قبلی سؤال و جواب می‌کنند و روی هم تأثیری متقابل می‌گذارند و در هم تحلیل می‌‌روند و آهنگ جدیدی را به وجود می‌آورند. نوازنده با این عناصر بازی می‌کند و پیوسته آن‌ها را در ترکیب‌هایی نو به‌کار می‌گیرد اما انسجامِ شدید قطعه همچنان محفوظ می‌ماند. ب. بداهه‌نوازی روی چپی چپی یک آهنگ رقص کُردی است که در آن قدم‌ها به ‌طور پیاپی جلو و عقب گذاشته می‌شوند. تم چپی به ‌طور طبیعی از بسط آهنگ قبلی پدید می‌آید که در تناوب با یکدیگر نغمه‌ها، بر ضرب‌های کُندتر، و الگوهایی که در سراسر بداهه‌نوازی از نو ظاهر می‌شوند به گوش می‌رسد. گذار از ریتم کُند به ریتم تندتر با پاساژهایی بسیار ماهرانه جان می‌گیرد و به اوج خود، که متشکل از توالی‌ای از آکوردهای زیر است، می‌رسد. پایان قطعه بازگشتی به ریتم نخستین دارد. این آهنگ تداعی‌گر شیوه‌ی خاصی است که هر کس در گفت‌و‌گو با خدا برمی‌گزیند و برای برخی از طریق ذکر و سماع متبلور می‌شود. استاد الهی می‌گوید: «هر کس بنا به مرحله‌اش نوعی رابطه‌ی خاص با خدای خود برقرار می‌کند...».<ol class="number"><li value=1>محل مقبره‌ی سلطان اسحاق، عارف بزرگ قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی)، که استاد الهی اغلب به زیارت آن می‌رفت.</li><li value=2>شندرکوه، کوهی است که در نزدیکی مقبره‌ی سلطان اسحاق واقع شده است.</li></ol>

ذکر و سماع عرفانی

الف. شاه‌حسینی (آهنگ شاه‌حسینی) منشأ این آهنگ ناشناخته است. اولین نت‌ها مانند نوعی صدا درمی‌آیند و در ترکیب با صدای بم، بافتی کنتراپوانی ایجاد می‌کنند. گاه نوازنده روی یک یا دو نت درنگ می‌کند، یا همان ضرب (ریتم) را برقرار نگه می‌دارد، گویی روی خواسته‌ی خود پافشاری می‌کند. سپس یک هارمونی بسیار غریب به‌گوش می‌رسد: رابطه برقرار می‌شود: در عرصه‌ی موسیقاییِ شگفت‌انگیزی در محدوده‌ی صداهای زیر سرگردان می‌شویم. پس از بازگشت به تم آغازین، یک پاساژ چند صدایی سُرورآمیزتر، این‌بار با صداهای بم، پدیدار می‌شود.ب. بالا دستان (محدوده‌ی صداهای بم روی دسته) چنان‌که از اسم این آهنگ سنّتی برمی‌آید آن را از قدیم با اصوات بم می‌نواخته‌اند اما استاد الهی آن را روی کل تنبور بسط داده است.پ. زیرِ دستان (محدوده‌ی صداهای زیرِ روی دسته) این قطعه یک سؤال و جواب بین صداهای زیر و بم (در پایین و بالای دسته) است که به‌ترتیب با هفت پرده‌ی آخر و هفت پرده‌ی اولِ پرده‌بندی دسته‌ی تنبور متناظرند. این مقام شاد و شبیه گام ماژور است. بعضی از پاساژهای این قطعه حالت هم‌نوازیِ دو تنبور را القاء می‌کنند.ت. دوبالا بالا به محدوده‌ای از گام اشاره دارد. برخی معتقدند که این آهنگ احتمالاً آهنگ رقص نیز بوده است، رقصی که در آن بازوها چون «دو» بال باز می‌شوند.ث. کریم‌خانی (آهنگ کریم‌خان) شور و هیجان در این قطعه تداوم می‌یابد تا آن که تغییر ریتم به‌تدریج منتهی به آرامش می‌شود.ج. چوپانی فضای این قطعه آرام‌تر است و ملودی آن به‌طرزی شمرده اجرا می‌شود. بازگشت به جوش و خروش قبلی فقط چند بار، به‌شکلی کوتاه و آن هم به‌ صورت لرزشی درونی، رخ می‌دهد.د. باریه باریه (دربار شاهی) نام این قطعه یادآور بارگاه خداوند و آستانه‌‌ی الهی است. این قطعه ابتدا آوازی بود اما بعد به‌صورت قطعه‌ای سازی درآمد. نام «باریه باریه» در ضمن نام فصلی از کتاب مقدس کُردی (متعلق به سنت اهل‌حق، قرن هشتم شمسی (پانزدهم میلادی)) است که در آن یکی از هفت یار سلطان اسحاق ذات خدایی خود را کشف می‌کند و رجعت دایمی مظاهر حق را در طول تاریخ به یاد می‌آورد. تم کروماتیک این قطعه گر چه نامتعارف اما در عین حال شگفت‌انگیز است. فواصل (شکل‌گرفته از صدای بم) و نیز ریتم، به آن حسی شکوهمند می‌دهند.

سوئیت «شاه‌حسینی» (بخش اول)

گفتگو با دوست (گفتگو با معشوق آسمانی)

استاد الهی این آهنگ را «آهنگ نجف» می‌نامید. این آهنگ ظرف چهل روز اقامت سرشار از حال معنوی در مرقد حضرت علی (ع) در نجف عراق به او الهام شده بود. در این قطعه، گوشه‌هایی از قطعه‌های «سحری» و «گل و خار» گنجانده شده است. «آهنگ نجف»، آهنگی بسیار شاد است که استاد الهی آن را به ‌طور جداگانه یا در ترکیب با قطعات دیگر می‌نواخت، یعنی آن را به‌ صورت مایه‌ی اصلی و محوری برای دیگر قطعه‌ها یا به‌ صورت یک ملودی رابط برای آراستن دیگر مقام‌ها می‌نواخت. «آهنگ نجف» یک ملودی «گسترش‌یابنده» است که پس از حرکت در مسیر خود به مایه‌ی شروع بازمی‌گردد. می‌توان آن را به آهنگ‌های دیگر اضافه کرد یا آهنگ‌های دیگر را در آن گنجاند. قطعه‌ی حاضر، که وسط یک سلسله آهنگ‌های دیگر ضبط شده، به‌واقع اجرایی است که در جمع خانوادگی که از پیش آماده‌سازی یا برنامه‌ریزی نشده است. استاد الهی ساز خود را بر‌می‌دارد و میکروفُنی جلوی او قرار می‌دهند، ضبط‌صوت را روشن می‌کنند، بعضی از افراد در اتاق می‌روند و می‌آیند و دیگر افراد نشسته‌اند و گوش می‌دهند. با این‌که در این قطعه جوهره‌ای از غم غربت محسوس است اما در عین حال آهنگی شوق‌آور است. هارمونی مطبوع در لحن اصلی (تنالیته ماژور) حال و هوایی روشن و مثبت به‌ وجود می‌آورد. استاد الهی در این آهنگ فنون گوناگون نواختن تنبور را به‌کار می‌گیرد. گاهی با همه‌ی انگشتان روی همه‌ی سیم‌ها می‌نوازد و گاه فقط از یک انگشت استفاده می‌کند و آن را بر یک سیم یا یک‌باره بر همه‌ی سیم‌ها حرکت می‌دهد که باعث ایجاد نوعی چند‌صدایی با ترکیب الحان مختلف می‌شود.

سوئیت «مبارک بادا» (شکل دوم)

این قطعه به‌شیوه‌ای بی‌بدیل و بدیع نواخته می‌شود و در لحظه‌هایی به واریاسیونی از همان مایه‌ی «آهنگ نجف» (قطعه‌ی اول) شباهت پیدا می‌کند. با این‌که «واله ویتانه» قطعه‌ای مقامی است، اما یک تغییر پرده از ترکیبِ نُتِ پایه با نُتِ نمایان، در آن وجود دارد. پاساژ نخستِ این قطعه با مناجاتی که استاد الهی علاقه‌ی خاصی به آن داشت طولانی‌تر می‌شود. در واقع ملودی آن ملهم از یک گوشه‌ی موسیقی اصیل ایرانی به‌نام «منصوری» است. اشعار این مناجات سروده‌ی یکی از یاران شاه خوشین، از عارفان بزرگ کردستان در قرن چهارم شمسی (یازدهم میلادی) است. او کسی بود که تنبورنوازی را به سطحی قدسی ارتقاء داد.در این مناجات، شاعر عشق کامل خود را به ذات حق بازگو می‌کند:<blockquote>«از اول تا به آخرم تو باشی. از اول تو بودی، آخرم تو باشی. از قطره‌ی آب مرا کردی نقاشی. با بهشت و دوزخت کاری ندارم، امیدوارم تو با من باشی».</blockquote>استاد الهی ملودی قطعه‌ی بعدی را بر مبنای شعری از پیر رمزبار (رضبار)، عارفه‌ی بزرگ کُرد در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) تنظیم کرده است. این شعر حال معنوی کسانی را بیان می‌کند که در وادی عشق به‌دنبال ذات‌حق می‌گردند و از عشق او لبریز شده‌اند و او را با کلماتی ساده خطاب می‌کنند.این شعر چنین آغاز می‌شود:<blockquote>«عشق حق و سر شیت ویتانه، چه منزل‌گاتان کام‌جا‌ جیتانه؟» (عشق حق به سر دارید. شیدا و دیوانه‌ی حق هستید. جا و منزل‌گاه‌تان در آن جهان کجاست؟)</blockquote>در ادامه‌ی این قسمت، «مبارک بادا» می‌آید (شکل دوم) و با تغییر رَنگ و تغییر حال و هوا، لحنی غمگین‌تر پیدا می‌کند. در این قطعه تداخل چندین مایه پُر از چند‌صدایی، هارمونی، تغییر نوآنس و تغییر ضرب‌آهنگ شنیده می‌شود. به دنبال آن، نوعی از «زنگ شتری» می‌آید که قطعه‌ای آهنگین، لطیف و متین و توازن آرام آن یادآور حرکت کاروان شتر است (این شکل موسیقایی در موسیقی اصیل ایرانی یافت می‌شود).

در این قطعه، چند آهنگ زنجیروار به‌دنبال هم می‌آیند:الف. «علی آمان، یا علی، دخیلم وَ تو علی» (علی مدد کن یا علی، دخیلم بر تو علی)۱که بعد از آن چَپی (آهنگ رقص) می‌آید و مانند الگوی رابط برای آهنگ بعدی عمل می‌کند.ب. «یا سلطان آمان، آگِرِم دای» ( یا سلطان مدد کن، مرا به آتش کشیدی)، که استاد الهی آن را تصنیف کرده است.ج. مایه‌ی «چَپی»، در کل این بداهه‌نوازی تکرار می‌شود و بی‌وقفه به شکلی جدید درمی‌آید و موجب افزایش حیرت‌آور حجم صدا می‌شود.<ol class="number"><li value=1>نام «علی» در این متن، اشاره به جلوه‌ی ذات حق دارد. استاد الهی گاهی برای این منظور از نام «سلطان» استفاده می‌کرد.</li></ol>

علی آمان، یا علی

استاد الهی یک سه‌تار ایرانی کوچک (کوچک‌تر از تنبور پنج‌ سیمه) داشت که آن را «بلبل» می‌نامید. این سه‌تار یک ساز سفری بود که رویه‌ی تختی داشت و آن را در سفرها همراه می‌برد. استاد الهی طرز نواختن این ساز را از عُرف معمول خارج کرده بود. چرا که فنون خاص تنبورنوازی (چرخش انگشتان روی سیم‌ها) و فنون خاص سه‌تارنوازی (با یک انگشت) را آزادانه به هم آمیخته بود. این سبک نواختن چند سالی پس از فوت ایشان میان سه‌تارنوازان ایرانی باب شد. این قطعه را استاد الهی با همین سه‌تار کوچک در محیط گرم خانوادگی و در سال‌های آخر زندگی (اوایل دهه‌ی ۱۳۵۰ شمسی (سال‌های ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۴ میلادی)) نواخته است. این قطعه با وجود کیفیت پایین ضبط، شور و حالی معنوی دارد و جمع‌نشینان را به هم ‌پیوند می‌دهد. آمان، صد آماناین ترانه را حاج نعمت‌الله جیحون‌آبادی، پدر استاد الهی، در اوان تجلی‌اش حدود ۱۲۸۰ شمسی (حدود ۱۹۰۱ میلادی) تصنیف کرده است. اشعار این ترانه مناجاتی است خطاب به معشوق ازلی و با عجز و انکسار، از پیشگاه پادشاه معنوی طلب مغفرت می‌کنند:<blockquote>«آمان صد آمان، شای کَرَمداران، کرم خیری کَر، وَ حالِ یاران» (به ما رحم کن، ای خداوند کریم، به حال یارانت کرم کن).</blockquote> ای درویش، درویشاین ترانه را هم حاج نعمت‌الله در زمان تجلی‌اش تصنیف کرده است. او به پادشاه معنوی خطاب می‌کند و او را «درویش» می‌خواند. روایت است که حاج نعمت‌الله ذات حق را در جامه‌ی درویشی دیده بود و این ترانه را برای ستایش او سروده بود.<blockquote>«ای درویش، درویش. ایمانم درویش. اِز و فِدات بام، پا بِنیَر و پیش» (ای درویش، درویش. ایمانم درویش. فدایت شوم، پا پیش بنه).</blockquote> سلطان سهاکیموسیقی و شعر این ترانه را استاد الهی تصنیف کرده است.<blockquote>«سلطان سَهاکی علی گیان، شای تَنیا تاکی علی گیان» (تو سلطان سَهاکی علی جان، تو تنها پادشاه یکتایی، علی جان۱). در اینجا فقط آهنگ اجرا می‌شود.</blockquote>شیرینه لیلااین آهنگ ملایم از ابتدا برای همراهی با دعای حاج نعمت‌الله استفاده می‌شد: «این دنیا فانی است، داوود جان. فقط حق باقی است، داوود جان». که اشاره به آیات ۲۶ و ۲۷ سوره‌ی ۵۵ قرآن دارد با این مضمون: «هر آنچه در زمین است، از بین می‌رود و تنها صورت تو، ای خداوند عظیم و کریم باقی می‌ماند». گر چه در این مناجات داوود فراخوانده می‌شود، که مَلَک مقرب خداوند و متّصف به صفت رحمت و بخشندگی است. اما او را با صفات عظمت و جباریت خداوند خطاب می‌کند، که این نکته در هنگام ذکر، به‌نحوی برای جمع‌نشین وقوع رویدادی شوم را پیش‌گویی می‌کند. استاد الهی در یکی از سفرهایش به مناطق غربی ایران، شعر این آهنگ را تلطیف کرد و از یک آهنگ عزا، آهنگی شاد به‌وجود آورد:<blockquote>«شیرینه لیلانه لیلانه، شیرینی خوریا وِی میکانه» (در این مکان شیرینی می‌خوریم).</blockquote><ol class="number"><li value=1>رجوع کنید به پاورقی قبلی</li></ol>

موسیقی ذکر (دستگاه)

استاد الهی یکی از دعاهای حضرت علی (ع)۱ را از عربی به فارسی و کُردی ترجمه کرده بود و چندین ماه این دعا را هر روز پس از بیدار شدن از خواب می‌خواند. استاد اغلب چند بیتی از این مناجات را هنگام نواختن تنبور نیز می‌خواند. در قطعه‌ی حاضر، استاد الهی بخشی از این دعا را به زبان اصلی عربی می‌خواند و آن را با چند جمله‌ی کوتاه استغاثه و التجا، به زبان فارسی، در مقام منصوری (دستگاه چهارگاه) همراه می‌کند (علی جان، آمان. علی جان کمکم کن). این آهنگ در سال ۱۳۴۳ شمسی (۱۹۶۴ میلادی)، یعنی در هفتاد سالگی استاد، ضبط شده است. در زیر، ترجمه‌ی فارسی بخشی از شعر این آهنگ آمده است: ای که می‌پرستمت، ای خالق من، ای پشتیبان استوار من، ای پناه و مرجعم، در فقر و در ثروت، به تو پناه می‌آورم. ای که می‌پرستمت، گر چه گناهانم عظیم است و هر روز بیش‌تر می‌شود، اما رحمت تو بزرگ‌تر از گناهانم است.در سراسر این قطعه تغییر لحنی بین بخش (سکانس)های آوازی با تغزلی عمیق، که تنبور به آن در همان حال و هوا جواب می‌دهد و قسمت‌هایی با ضرباهنگ تند، همراه با یک ترجیع‌بند (سوم کوچک) وجود دارد. مجموع این عناصر، اعم از ضرب (ریتم)، ترجیع‌بند، نت‌های آرایه، تکرارها، هارمونی‌های ناآشنا و غیره، نوعی حالت وجد و خلسه ایجاد می‌کند.در بخش دوم این قطعه، نوعی از «زنگ شتری»۲ شنیده می‌شود و بعد از آن، ذکر جاذب «علی هو هو» می‌آید، که واقعاً الهام‌بخش حرکتی موزون است.<ol class="number"><li value=1>یکی از امامان شیعه و داماد حضرت محمد (ص).</li><li value=2>رجوع کنید به تراک ۲ (واله ویتانه) همین سی‌دی.</li></ol>

دعای حضرت علی (ع)

«چپی» بخشی از ردیف موسیقی رقص کُردی است که هم در مواقع شادمانی و خوشی و هم برای بیان شور و شوق معنوی اجرا می‌شود. این قطعه یکی از نخستین ضبط‌های موسیقی استاد الهی به‌شمار می‌رود که در سال ۱۳۳۹ شمسی (۱۹۶۰ میلادی) بدون اطلاع او، از پشت درِ بسته‌ی اتاقی که در آنجا یک ساعتی مشغول نواختن بود، انجام گرفته است. بدیهی است که کیفیت ضبط پایین است اما مهارت هنرمند برای اجرای این قطعه‌ی «چپی» در حدی است که دلیل کافی به دست می‌دهد تا در این مجموعه گنجانده شود. پس از شروع، بلافاصله وارد ضرب رقص بریده‌بریده می‌شود که در سراسر این بداهه‌نوازیِ استادانه ادامه می‌یابد. هر چند «چپی» در اغلب اجراهای استاد الهی، چه به‌شکل بسط یافته و چه به‌ صورت اشاره، حضور دارد اما هر بار شکلی متفاوت پیدا می‌کند. در مورد حاضر، «چپی» در یک گام ایرانی و با یک سوم خنثی نواخته می‌شود که به آن رنگ‌آمیزی خاصی می‌بخشد.

یاران و باطن یِه دَنگی مَیو

جزئیات

اجراهای دیگر یاران و باطن یِه دَنگی مَیو

قطعات دیگر از اذکار در همین آلبوم

یاران و باطن یِه دَنگی مَیوآواز

جزئیات

اجراهای دیگر یاران و باطن یِه دَنگی مَیو

قطعات دیگر از اذکار در همین آلبوم

یاران و باطن یِه دَنگی مَیو