هفت‌خان رستم (خان ۱)

هفت‌خان رستم (خان ۲)

هفت‌خان رستم (خان ۳)

هفت‌خان رستم (خان ۴)

هفت‌خان رستم (خان ۵)

هفت‌خان رستم (خان ۶)

هفت‌خان رستم (خان ۷)

طرزِ جعفری

طرزِ خان بابا خان

طرز لیلی و مجنون

طرزِ مویه

طرز ارکه‌بازی

طرز مرحوم سید براکه (طرز سوز و گداز)

طرز تیموری

طرز یاری بخش ١

طرز یاری بخش ۲

طرز یاری بخش ۳

طرز یاری بخش ۴

طرز یاری بخش ۵

طرز یاری بخش ۶

طرز یاری بخش ۷ (واخوانِ طرز)

نکیسا و باربد

نکیسا و باربد (همدیگر را گم می‌کنند)

شینِ طرز

نکیسا و باربد (همدیگر را پیدا می‌کنند و راز و نیاز می‌کنند)

زمزمه‌ی طرز

فرودِ طرز

مبارک بادا در ساروخانی 

شان جنبان در ساروخانی 

برگشت به ساروخانی

هی داوِد سنگین در طرز

هی داوِد سبُک در طرز

یک آهنگ باستانی درباری که با تغییراتی به ردیف تنبور وارد شده است.

یک آهنگ باستانی درباری که با تغییراتی به ردیف تنبور وارد شده است.

«فرنگی» (مشتق از واژه‌ی «فرانس»)، در اینجا به‌معنای غریب و غریبه است. وقتی می‌گوییم «کوک فرنگی»، منظور آن است که تنبور به‌جای کوک چهارم معمول، روی دوم کوک شده و در نتیجه رنگ‌وبویی غیرمعمول و حال و هوایی استثنایی یافته است، که موجب می‌شود لطافت هارمونیک آن به برکت نواختن با شست روی سیم بم به اوج رسد. استاد الهی این کوک را، که به‌ندرت در سازهای زهی شرقیِ هم‌خانواده با تنبور شنیده می‌شود، در قطعه‌ی «فرنگی» ابداع کرده است. به این ترتیب این آهنگ موسوم به «فرنگی»، سخنی غریب و شگفت‌آور را بیان می‌کند. گویی این نغمه از جایی دیگر، یعنی از عالم معنا آمده است. استاد ابتدا در عبوری کوتاه آهنگ جلوشاهی۱ را می‌نوازد، سپس به مایه و ضرباهنگ نخستین باز‌می‌گردد، بی‌آن‌که تداوم قطعه مخدوش شود.<ol class="number"><li value=1>به سی‌دی موسیقی ملکوتی استاد الهی رجوع کنید.</li></ol>

فرنگی

رستم، قهرمان اساطیری ایران باستان بود که شرح زندگی‌اش را فردوسی در قرن چهارم شمسی (دهم میلادی) در شاه‌نامه به نظم درآورد. رستم حافظ تاج و تخت شاهی، پهلوان بی‌باک، مظهر شجاعت و شهامت و، به‌خاطر ایمان بی‌خلل‌اش، صاحب نیرویی ابَر انسانی بود. او برای نجات شاهش می‌شتابد که بر اثر غرور قصد فتح سرزمین دیوها کرده و خود را به خطر افکنده بود. رستم در مسیر خود به هفت مشکل و مانع بزرگ (خان) بر‌می‌خورد. «خان» به‌معنای کاروان‌سرا نیز آمده و فاصله‌ی دو کاروان‌سرا برابر با یک شبانه‌روز پیاده‌روی است. «هفت‌خان رستم» استعاره‌ای است از گذراندن آزمون‌های صعب برای رسیدن به مقصود.دستگاه «هفت‌خان رستم» ملهم از این داستان شاه‌نامه است اما آن را مو به مو توصیف نمی‌کند بلکه مسیر درونی و مشکلات پی‌در‌پی رستم را طی این مسیر به بیان در‌می‌آورد؛ مشکلاتی که او را از خداوند، از معبود ازلی‌اش جداکرده است.استاد الهی اغلب در موسیقی خود، ارجاعات داستانی را به‌عنوان سنگ‌بنایی برای تسهیل درک مخاطب از مراحل معنوی و طبقات عالم معنا و دعوت او به این عوالم به‌کار می‌برد. همچنین ممکن است هفت‌خان، اشاره‌ای به هفت وادی عشق عطار، شاعر و عارف ایرانی قرن ششم شمسی (دوازدهم میلادی) باشد: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فنا فی‌الله. در سراسر این دستگاه، هر یک از قسمت‌ها موسوم به خان اول، خان دوم و غیره‌اند و هر قدر هم کوتاه باشند بر مبنای شیوه‌ی قدیم ساخته شده‌اند. یعنی به ترتیب مایه‌ی (تم) اول، مایه‌ی دوم، گسترش (دِوِلوپمان) و بازگشت به مایه‌ی اول. تنبور روی صدای نسبتاً بم، روی پنجم به‌جای چهارمِ معمول کوک شده است. حال و هوای آهنگ سنگین است. اما بعد تدریجاً شور و هیجان آن به‌اوج می‌رسد، به‌خصوص با استفاده از شُر۱ در ناحیه‌ی صدای بالا که ویژگی فن اجرای استاد الهی است. نیم‌پرده، تغییر لحن نت‌های واخوان، توالی پنجم روی ضربِ سَنکپ‌دار یا منظم، جنگ درونی‌ای که در این مسیر رخ می‌دهد را نشان می‌دهد تا سرانجام به جذبه و خلسه‌ی صحنه‌ی آخر می‌رسد.الف.خان اول:این بخش با سادگی بسیار، تماماً در منطقه‌ی نیم‌پرده نواخته می‌شود. به ترتیبی که پدیداری فاصله در تمام‌پرده، وسعت صدای نامنتظره‌ای را ایجاد می‌کند.ب. خان دوم:یک نت زیرتر، رَنگی از شفافیت و تازگی می‌دهد. یک واخوان روی سیم بم شکل می‌گیرد. سپس مایه‌ی دیگری روی مقامی درخشان نزدیک به ماژور نواخته می‌شود.پ. خان سوم:نوازنده (استاد) روی یک نت باقی می‌ماند. سپس توالی پنجم‌ها و نیم‌پرده‌ی ملودی با ضربی دشوار، آهنگ را به پیش می‌برد.ت. خان چهارم:ضرباهنگ بی‌تغییر و یکنواختِ این قطعه نوعی پافشاری و سرسختی را بیان می‌کند.ث. خان پنجم:یک نت جدید، بیرون پنجم قرار می‌گیرد و روابط میان عناصر را تغییر می‌دهد و مقامی کاملاً غیرمنتظره را اعلام می‌کند.ج. خان ششم:وسعت صدایی نه‌چندان بم، مایه‌ای درخشان به وجود می‌آورد که رفعت و شأنیتی خاص به این قسمت می‌بخشد.چ. خان هفتم:نیم‌پرده‌ی پنجم چون یک ترجیع‌بند تکرار می‌شود. نواختن تنبور به‌غایتِ مهارت می‌رسد.<ol class="number"><li value=1>استاد الهی، چند شکل شُر را اجرا می‌کرد. بیشتر اوقات با نوک انگشتان دست راست پی‌در‌پی روی سیم می‌نواخت: شست، سبابه، وسطا، بنصر و خنضر، با سرعتی ثابت، به‌گونه‌ای که صدایی مداوم ایجاد کند.</li></ol>

سوئیت «هفت‌خان رستم»

استاد الهی با ادامه‌ی بداهه‌نوازی، این دستگاه را بدون فاصله با یک مایه‌ی رابط به قطعه‌ی قبلی پیوند می‌دهد. «طرز» واژه‌ی کلی است به‌معنای شیوه و روش و قاعده، و در موسیقی نام دستگاهی است که فقط هشت قسمت آن در اینجا نواخته می‌شود.در شروع، روح از مرحله‌ی طلب، از فراق از معشوق‌ ازلی و غفلتش آگاه می‌شود. هر چند که زخم ناشی از این بیداری بس عمیق است، اما قلب را تصفیه می‌کند و ذوق و شوق را پرورش می‌دهد.استاد الهی در این دستگاه، با ظرافت همین طلب را نشان می‌دهد. با بیانی که به‌نسبت قطعه‌ی قبل نه چندان حماسی بلکه درونی است. در طول این قسمت‌ها، که بعضی از آن‌ها به عرفای بزرگ تقدیم شده، نوازنده خلاقیتی حیرت‌آور را به جلوه می‌آورد.الف. طرز جعفریب. طرز خان‌باباخانپ. طرز لیلی و مجنوناین قسمت اشاره به عشق ناب لیلی و مجنون در منظومه‌ی نظامی (۵۱۹ – ۵۸۸ شمسی (۱۲۰۹ تا ۱۱۴۰ میلادی)) دارد. عشقی که ابتدا پُرشور است و سپس به مرحله‌ای معنوی می‌رسد. عشق لیلی و مجنون را در طول تاریخ تمثیل عشق عرفانی دانسته‌اند.ت. طرز مویه (به معنای ضجه)ث. طرز ارکه‌بازییک آهنگ باستانیِ درباری که با تغییراتی به ردیف تنبور وارد شده است.ج. طرز مرحوم سید براکه (طرز سوز و گداز):این قطعه به سید براکه تقدیم شده، که از قدیسان قرن سیزدهم شمسی (نوزدهم میلادی) بود و استاد الهی یاد او را به‌خاطر سخاوتِ طبع و شجاعتِ روحش گرامی می‌داشت. این قطعه با غزلی زیبا همراه است، که به‌آواز خوانده می‌شود. سوز در اینجا سوختن درون است و رنج فراق از معشوق ازلی، رنجی که عاشق را بیدار و تصفیه می‌کند. گداز به‌معنای سوختنی است که به مرحله‌ی گداخت و ذوب رسیده است.ح. طرز تیموری:‌این قسمت آخر به تیمور تقدیم شده است که از قدیسان بزرگ بود و در ۱۲۴۴ شمسی (۱۸۶۵ میلادی) در کرمانشاه کشته شد.

سوئیت «طرز» (۸ – ۱)

استاد الهی تمامی پیامبران خدا را چون حلقه‌ی یک زنجیر متصل به خداوند می‌داند. او اغلب به آنان در دعاهایش توسل می‌جوید و در برخی قطعات آوازی یا سازی نسبت به آن‌ها ادای احترام می‌کند. او به‌خصوص نسبت به مسیح و داوود۱ ابراز علاقه می‌کند، زیرا صفت اصلی آن‌ها نیکی و رحمت است. در این سی‌دی استاد الهی در نعت آنان اشعاری را می‌خواند که دو شعر از این اشعار، اولی و آخری سروده‌ی پدرش حاج نعمت‌الله است.استاد الهی اغلب در حلقه‌ی صمیمی خانواده می‌نواخت و در قطعاتی که در ادامه می‌آید حاضران در مجلس، ترجیع‌بندی از آهنگ را تکرار می‌کردند.<blockquote>الف. و نختِ کلام دیده‌دارشون و نختِ کلام دیده‌دارشون یاران شُکُر مولامان هات بشناسان مولام آما دونادون یاران شُکُر مولامان هات چنانکه دیده‌داران پیشگویی کرده‌اند یاران شکر می‌کنیم که مولایمان آمده‌است باشد که هر بار تجلی ذات حق را بشناسیم یاران شکر می‌کنیم که مولایمان آمده‌است</blockquote><blockquote>ب. ذات یار داوِد حاضرن و جم ذات یار داوِد حاضرن وَ جم خوش وَ حال کسی دیدنش وَ چَم ذات داوود در جمع حاضر است خوش به حال کسی که او را با چشم خود می‌بیند</blockquote><blockquote>پ. دَم‌دَم عیسا روح‌الله نامَن دَم‌دَم عیسا روح‌الله نامَن اول جبرئیل آخر بنیامَن بنیامَ پروانه اُ خاوندگار شمعَن شمع شوق جمال مولای مجرمَن نفخه‌ی عیسی که نامش روح‌الله است ابتدا جبرئیل بود و آخر بنیامین بنیامین پروانه است و خداوندگار شمع شمع، شوق جمال مولا برای مجرم۲</blockquote><ol class="number"><li value=1>داوود مظهر رفائیل، ملک مقرب خداوند و مأمور رحمت الهی است.</li><li value=2>«مجرم» تخلص حاج نعمت‎‌الله است.</li></ol>

آواز

این دستگاه در هشت قسمت با داستان غم‌انگیزی که نظامی از عشق ناممکن فرهادِ کُرد به شیرین (شاه‌دُختِ ارمنی) در زمان شاه ساسانی خسروپرویز، به نظم درآورده مرتبط است. این مضمون، در اینجا تفسیری عرفانی یافته و با ملودی‌های سنگین و حزن‌آلود اجرا شده است.الف. شیرین میاخال ب. لاوه لاوه: این آواز اثر حاج نعمت‌الله و بیانگر عجز و لابه‌ی ناشی از درد فراق است. پ. غریبی مضمون این قسمت در باب غم غربت و تنهایی ناشی از تبعید روح به جسم است. ت. گِل وَ دَره: این کلام یادآور جداشدن و سپس بازگشت به مبدأ و احتمالاً نماد سیر روح است که پس از سفر و آوارگی زمینی‌اش به خالق خود بازمی‌گردد. اینجا مایه‌ی آهنگ پویاتر است و گاه یک واخوان آن را همراهی می‌کند. ث. سحریِ سید خاموش: سید خاموش یکی از عرفای قرن نهم شمسی (پانزدهم میلادی) بود. سحری گوشه‌ای است که استاد آن را به ‌شیوه‌ی خود می‌نوازد. این قطعه، از قطعاتی است که فقط توسط استاد معرفی شده. معمولاً قطعه‌ی سحری بخشی از دستگاه را تشکیل نمی‌دهد اما او آن را در این بداهه‌نوازی به دستگاه افزوده است. ج. صنم، های صنم چ. تاری، هی تاری ح. شیرین خاور: این ملودی بر مبنای یک ملودی قدیمی عامیانه ساخته شده. حال و هوای دل‌خسته و اندوهناک این مقام، با نیم‌پرده‌هایش یادآور مُد مینور است. بسیاری از نت‌ها فقط با دست چپ نواخته می‌شوند و طنین آن‌ها چون نجوایی شِکوِه‌آمیز است.

سوئیت شاه‌حسینی (بخش دوم)

این قطعه نوعی رقص کُردیِ سنّتی است که در مراسم ازدواج یا جشن‌ها اجرا می‌شده است. این رقص را «رضباری» نیز می‌خوانند و آن را در برخی محلات چوب در دست اجرا می‌کنند. این قطعه با ضربی معتدل و سنکپ‌دار نواخته می‌شود و شادی و سبکبالی را القا می‌کند. اینجا دیگر مسئله درد فراق نیست بلکه شادی عشق است که به‌تمامی و بدون پرده‌پوشی بیان می‌شود و تا خلسه و جذبه می‌رسد.

طرز ارکه‌بازی

جزئیات

اجراهای دیگر طرز ارکه‌بازی

قطعات دیگر از دستگاه طرز در همین آلبوم