شیخ‌ امیریِ گورانِ قدیم (بالا دسته)

شیخ‌ امیریِ گورانِ قدیم (پایین دسته)

شیخ‌ امیریِ جدید

شیخ‌ امیریِ گرمسیری ۱

شیخ‌ امیریِ گرمسیری ۲

شیخ‌ امیریِ گرمسیری ۳

شیخ‌ امیریِ میرزا خداکَرَم

شیخ‌ امیریِ شاه حیاسی

شیخ‌ امیریِ اطراف صحنه ۱

شیخ‌ امیریِ اطراف صحنه ۲

شیخ‌ امیریِ اطراف صحنه ۳

شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌ ۱

شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌ ۲

شیخ‌ امیریِ آتش بگی ۱

شیخ‌ امیریِ آتش بگی ۲

شیخ‌ امیری استاد الهی

شیخ‌ امیریِ خودِ شیخ‌ امیر

هی داوِد سنگین

هی داوِد تند

سی‌دی ۲

این قطعه ابراز خالصانه و طلب معنوی فردی است که اشتغالات مادی در او جایی ندارد. در این مناجات، او تنها یک آرزو دارد: دیدار محبوب و یکی ‌شدن با او. در این ماجرا، لحظاتی وجود دارد که استغاثه به بابا یادگار است برای شفاعت. بابا یادگار یکی دیگر از یاران سلطان و مظهر یکی از هفت ملک مقرب است: بی‌اعتنایی او نسبت به مسائل این جهانی او را به سمبلِ جنبه‌ای خاص از رابطه با خدا مبدل ساخته‌است.داستان عابدین یکی از روایاتی است که در سنّت اهل حق سینه به سینه نقل شده است. این داستان در کتابِ شاهنامه‌ی حقیقت آمده است. شاهنامه‌ی حقیقت حماسه‌ای عرفانی است که حاج نعمت‌الله، پدر استاد الهی، سروده که اول‌بار در سال ۱۳۴۵ شمسی (۱۹۶۶ میلادی) منتشر شده است. در این کتاب، داستان مرد پارسایی آمده است که در زمان سلطان اسحاق (مؤسس سنّت اهل حق) می‌زیسته و چهار پسر داشته که سه‌تای آن‌ها ایمان عرفانی پدرشان را درک کرده بودند و باور داشتند؛ اما فرزند چهارم او، عابدین، رویکرد عرفانی وی را تقبیح می‌کرد و او را مرتد می‌دانست. او همه‌ی شوق و ایمانش را وقف الهیات و فقه کرده بود. به اعتقاد عابدین، رستگاری روح در مطالعه‌ی تحت‌اللفظی متون مقدس و موشکافانه عمل کردن به قوانین ظاهریِ دین نهفته بود. او چنان کینه و عداوتی نسبت به سلطان و پیروانش احساس می‌کرد که روی مسیری که به محل سکونت وی ختم می‌شد خار می‌ریخت تا پای زائرینی که به زیارت او می‌رفتند مجروح شود. وقتی پدر عابدین در این باره با سلطان مشورت کرد، به او پاسخ داده شد: «پسرت را به حال خودش بگذار. گرچه او ایمان فرزندان دیگرت را ندارد، اما روحش حتا از روح آن‌ها هم منزه‌تر است. روزی که او به اشراق برسد، در زمره‌ی فرزندان معنوی من خواهد شد». چند روز بعد، در حالیکه عابدین غرق در مطالعه‌ی الهیات بود، احساس کرد موجی از گرما و وجد و شعف عرفانی در وجودش دمیده شده؛ چیزی که تا آن روز هرگز تجربه نکرده بود. ناگهان از جسمش بیرون کشیده شد و احساس کرد که به بُعد دیگری پرتاب شده است؛ جایی که اسرار خلقت بر او آشکار شد و ... وقتی دوباره به جسمش بازگشت، دیگر آن مرد سابق نبود. در هر چه می‌نگریست، حتا خُردترین چیزها، و به هر کجا نظر می‌افکند حضور ذات سلطان را حس می‌کرد. مست از حضور ذات، همه‌ی کتاب‌ها و نوشته‌هایش را در آب ریخت. آن‌ها دیگر به هیچ دردش نمی‌خوردند. در تمام این مدت چند زن جوان و زیبا بر لب آب نشسته بودند. معلم عابدین، که مردی روحانی بود، تمام ماجرا را مشاهده کرد و گمان برد که حرکات سرکشانه‌ی او و آنچه پس از آن روی داد، واکنش او از دیدن آن زنان جوان و زیبا، و هدفش تنها جلب توجه آن‌ها بوده است. او با اشاره به مجازات و خشم الهی، وی را با لحنی خشک سرزنش کرد. اما هیجانات عابدین از جای دیگری بود. قلبِ تازه روشن‌شده‌ی او در آرزوی کرانه‌های دیگری بود. در حالت وجد و شعف، در حالیکه احساسات او میان شوق و ندامت در نوسان بود، سر از پا نشناخته، به سوی منزلگاه محبوب شتافت و از آن پس یکی از یاران نزدیک سلطان شد.در این قطعه، استاد الهی چند خطی از شعر طولانیِ داستانِ عابدین را به آواز می‌خواند.ساز در فاصله‌ی پنجم کوک شده است (کوک طرز). شنونده از همان ابتدا به مراقبه‌ای عمیق فرو می‌رود. ملودی در آغاز قطعه، با وجود محدود بودن دامنه، به شدت پر قدرت است. نت‌های مایه‌ی اصلی هرگز یکدیگر را به یک شکل دنبال نمی‌کنند. کل قطعه، به‌وسیله‌ی تزئین، ریتم، جمله‌بندی، و ترکیبات مختلف آن‌ها، دم به دم تازه و از نو خلق می‌شود. نواختن پنجم‌های کروماتیک، بین پایین‌دسته و بالا‌دسته، به قطعه غنا و آکندگی دراماتیک می‌دهد که مبین کیفیت متعالی این جستجوست. ملودیِ متقابل، که با نت‌های کروماتیک روی سیم واخوان نواخته می‌شود، به نشان احساس جانگداز رنج دوری از محبوب، حالت اشتیاق عمیق و غم غربت به اثر می‌بخشد. چند عبارت تغزلی و شورانگیز، در نت‌های بالایی گام، این احساسات را تقویت می‌کند و بار دیگر با نوازشِ آشکارِ موسیقی، که به شکل دلپذیرترین فاصله‌ها (توالی پنجم‌ها، چهارم‌های افزوده و هفتم بزرگ) نمایان می‌شود، برانگیخته می‌شوند. سرانجام، آواز در بیان این طلب به ساز می‌پیوندد.

سوئیت «عابدینی» با مقدمه «یادگاری»

یار دیدَگانی بنیامین پیره / پیر موسی وزیر، داوِد دَسگیره (دستگیره) یاران عزیز، متوجه باشید / بنیامین هدایت‌کننده، پیر موسی ثبت‌کننده‌ی کردار و داوود دستگیر است. (یاری‌دهنده و نجات‌دهنده)سه یار دیگر سلطان با ذکر مأموریتشان فراخوانده می‌شوند. در واقع، در سنّت معنوی اهل حق، چند تن مأمور راهنمائی و هدایت سالکین به معبود معنوی، یعنی محل تجلی اشراق و حقیقت الهی، هستند؛ از جمله: دلیل، یعنی کسی که روح را هدایت می‌کند، و پیر، یعنی کسی که وساطت می‌کند و روح را به ذات الهی پیوند می‌دهد.دور یارنه حق و حق / رحمت وارانه، حق و حق «اکنون دوران کسانی است که دلباخته‌ی خدا هستند، باران رحمت بر سر کسانی که دلباخته‌ی خدا هستند.» «دوران کسانی است که دلباخته‌ی خدا هستند» می‌تواند چندین معنی داشته باشد، از جمله: زمانی که لطف و برکت الهی بر سر دوستان خدا، یعنی کسانی که حقیقتاً او را دوست دارند، بریزد، مانند ریزش باران (واران)، ملایم و احیا ‌کننده است.

سرودهای روحانی

کاکاردا یکی از یاران نزدیک شاه خوشین بود. شاه خوشین، به روایت اهل حق، از جمله مظهرات قرن چهارم شمسی (یازدهم میلادی) بود. به همت او بود که تنبور جزو سازهای برجسته برای ابراز عشق معنوی شد. ساختار آزاد و تندای سنگین این مقام اجرای آن را دشوار می‌سازد. در تزئیناتی که مختص استاد الهی است ظرافت بسیاری وجود دارد. زبان موسیقی او متعالی است، مناجات به درگاه محبوب؛ گفتگویی صمیمانه، آمیخته با نزدیکی و ملایمتی شیرین، محاط در انرژی‌ای قوی و جاذبه‌ای شدید.سید خاموش، که مقام یکی دیگر از هفت ملک مقرب را داشت، در قرن هفتم شمسی (قرن پانزدهم میلادی) می‌زیست. نام او را روی قطعه‌ای گذارده‌اند که شباهت‌های مشخصی با کاکاردایی دارد. اما سازنده‌ی حقیقی آن همچنان به‌ صورت معمایی باقی مانده است. به سختی می‌توان فهمید آهنگی که به نام قدیسی نامیده شده واقعاً اثر خود اوست یا برای تکریم او بدان نام موسوم شده است. اما هر چه باشد، نغمات آن‌ها در طول تاریخِ سنّت اهل حق به‌ صورت سربندهایی از غم غربت، بیان حزن و طلب پایان‌ناپذیر محبوب حضور دارد.

کاکاردایی و به دنبالش سوئیت سحریِ سید خاموش

معنی تحت‌اللفظیِ «شان جُنبان (شان جُنبانک)» تکان دادن شانه‌هاست. استاد الهی می‌گفت اگر کسی نتواند مطابق آنچه براساس حرکات این رقص به فرد القا می‌شود شانه‌هایش را تکان دهد، هرگز نخواهد توانست آن را صحیح بنوازد. او تنها فرد قادر به بازآفرینی این ریتم تا حد کمال بر روی سازش بود و از این طریق به تمام جمع تحرک می‌بخشید.در اینجا تقطیع وزن آهنگ شنونده را به اوج‌های تازه‌ای می‌رساند. علی‌رغم برخی قطعات مشخص توأم با غم غربت، و قطعات دیگری که صرفاً آرام‌تر نواخته می‌شوند، کیفیت رقص‌گونه‌ی این قطعه در تمام طول اثر محسوس است. استاد عباراتی را از تِم‌های دیگر می‌گیرد و آن‌ها را در ریتم‌های جدید، به دلخواه، از نو شکل می‌دهد. و حتا تا به آنجا پیش می‌رود که، پیش از آخرین چرخشِ رقص، با پیتسیکاتوهای دست چپ، تِم را خالی و برهنه می‌کند.

شان جُنبان (شان جُنبانک)

این نوای باستانی، که از دوران پیش از اسلام بجا مانده، به ما امکان می‌دهد تا متوجه قدرت حیرت‌انگیز بیانِ حالت در دامنه‌ای به محدوده‌ی یک‌ونیم پرده شویم. در واقع، ترکیب این سه نیم‌پرده‌ی ایستا به‌ صورت یک الگوی تکرارشونده، که این قطعه‌ی کوتاه به‌تدریج می‌سازد، کشمکشی به حق بی‌مانند ایجاد می‌کند. فقدانِ ظاهریِ جنب و جوش دستاویزی است برای موسیقی‌دان تا با استفاده از تغییر ریتم و تزئینات ظریف، که به یکایک نت‌ها عمق و آرامشی غیرعادی می‌بخشد، دینامیک موسیقی‌اش را مستقر سازد. شنونده با چنین پدیده‌ای در موسیقی خو نگرفته است، اما هر کس که بخواهد توسط این نواها هدایت شود درخواهد یافت که آن‌ها ذهن و روح را به ‌طور یکسان لمس می‌کنند. گویی چند نت ساده زمان و مکان کهن را به‌ صورت فشرده در خود جای داده‌اند. وقتی آهنگ به فاصله‌ی چهارمِ کاسته می‌رسد، کشمکش تسکین می‌یابد و آن‌گاه درست در پایان قطعه، هنگامی که یک فاصله‌ی چهارمِ درست ناگهان به گوش می‌رسد تا مقدمه‌ای باشد برای مایه‌ی بعدی، فضا چنان باز می‌شود که گویی ناگهان پر از نور شده است.

طرز

نکیسا و باربد دو شخصیت در ایران باستان‌اند که هر دو موسیقی‌دانان دربار خسروپرویز پادشاه ساسانی، در آغاز قرن اول شمسی (قرن هفتم میلادی) بوده‌اند. در عرفان کُردی، عقیده بر این است که آن‌ها از طریق یک عشق معنویِ مطلق و پایدار، شبیه عشقی که میان یوسف و یعقوب یا میان عیسی و یحیی تعمید دهنده بود، با یکدیگر پیوند داشته‌اند. آن‌ها، علی‌رغم اینکه ناگزیر با فراق یکدیگر آزمایش شدند، بر همه‌ی موانعی که بر سر راه‌شان قرار گرفت غلبه یافتند و سرانجام به یکدیگر پیوستند. استاد الهی از آن‌ها با احترام یاد می‌کرد و اغلب، هنگامی که گوشه‌ی متعلق به آن‌ها را در میانه‌ی یک عبارت بداهه می‌گنجاند، نام آن‌ها را بر زبان می‌آورد.قطعه‌ی نکیسا و باربد هم، مانند همه‌ی آهنگ‌های طرز، سنگین از بار غم غربت و احساس اشتیاقی است که از روزگاران دیرین می‌آید، زیرا نغمه‌های جهان باستان، مملو از احساساتِ همه‌ی نسل‌های عرفایی است که خود را در راه خدا فدا کرده‌اند. علی‌رغم سادگی ظاهری آن، نواختن این قطعه بسیار مشکل است، زیرا اگر همه چیز، از جمله هارمونی و ریتم، کاملاً درست نباشد، اثر مطلوب حاصل نخواهد شد. لازمه‌ی نوازندگی در طرز داشتن ظرافت، ریزه‌کاری و درونی‌بودن است. اگر با این توصیف اجرا شود، درونی‌ترین بخشِ وجود شنونده را لمس خواهد کرد.

سوئیت نکیسا و باربد

سی‌دی ۱

شیخ‌ امیری عنوانی است کلی که هم مشخص‌کننده‌ی نوعی ملودی و هم طرزی خاص در کوک کردن تنبور براساس فاصله‌ی چهارم، معروف به کوک شیخ‌ امیری، است. ملودیِ پایه‌ی آن برمی‌گردد به دوران شیخ‌ امیر: عارفی کُرد‌زبان که چوپانی ساده و عامی بود و بین قرن یازده و دوازدهم شمسی (۱۷ و ۱۸ میلادی) می‌زیست. تجلی ناگهانی و بیداریِ روحانی موجب الهامات وی در سرودن اشعاری فراوان، آکنده از اشارات و مفاهیم عرفانی و درس‌های فلسفی شد.ملودی شیخ‌ امیری از دوران شیخ‌ امیر تبدیل به الگویی موسیقایی برای توجه و تمرکز به معبود حقیقی در سنّت عرفانی اهل حق شده است. این قطعات را، اغلب در آغاز مجالس ذکر و سماع، به آواز می‌خوانند. نقش این مقدمه در ذکر برانگیختن جمع و رهایی از افکار و دلمشغولی‌های دنیوی است تا جمع خود را از تمام تعلقات برهانند، در خود فرو روند و به مبدأ حقیقی‌شان توجه کنند: وطنی که از آن دور افتاده‌اند. این آهنگ معمولاً با قطعات پویاتر و ریتم‌های قوی‌تر ادامه می‌یابد.ردیف استاد الهی شامل هفده روایت از شیخ‌ امیری است، که بعضی از آن‌ها به‌نام به‌وجودآورنده‌ی آن و بعضی در تکریم از شخصیتی معنوی ایجاد شده و به همان نام معروف شده است (شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌الله، یا شیخ‌ امیریِ شاه حیاسی)؛ و برخی نیز به نام منطقه‌ای که آن قطعه در آنجا مرسوم بوده آمده است (شیخ‌ امیریِ گوران از منطقه‌ی گوران، شیخ‌ امیریِ اطراف صحنه از منطقه‌ی صحنه با سه روایت آن). در این تقسیم‌بندی‌ها، روایت خود شیخ‌ امیر ساده‌ترین و روایت استاد الهی پرکارترین و استادانه‌ترینِ آن‌ها است. در این سی‌دی، نمونه‌ای از تنبور استاد انتخاب شده که در آن تمام روایات شیخ‌ امیری اجرا شده‌اند. این اجرا یکی از دلپذیرترین و فکورانه‌ترین قطعات در ردیف استاد الهی است. هر یک از ملودی‌های هفده‌گانه‌ی این قطعه، آراسته و مزین به تکنیک نوازندگی والا، مبین رابطه‌ای نزدیک و شخصی است با محبوب که از اجزایی همگون در یک واحد متجانس اما متنوع تشکیل یافته است. مقدمه‌ی این قسمت، نرم اما فشرده، بلافاصله قریحه‌ی متعالی و ظرافت استادانه‌ی نوازنده را به نمایش می‌گذارد.قطعه‌ی شیخ‌ امیری ساده، اما در اجرا بسیار مشکل است. به ‌طور کلی، آواز محملی است که امکان می‌دهد ساختار اصلی ملودی محفوظ بماند، ضمن اینکه امکان بی‌نهایت تغییر را نیز فراهم می‌کند. اما در شیخ‌ امیری، این دو همزمان نیستند و تطبیق آواز و ساز کاری بسیار دشوار است. افزون بر این دشواری، سبک نوازندگی شخصیِ استاد الهی با تزئیناتی غنی و استادانه در شُر۱، ویبراسیون‌های متعدد، ویبراتوهای گوناگون، کندن سیم‌ها با دست چپ و غیره، که مؤید چالاکی و مهارت انگشتان است، این دشواری را دوچندان می‌کند.نباید فراموش کرد که تنبور در نظام پرده‌بندی کروماتیک (نیم‌پرده‌های مساوی) قرار دارد. تقسیم گام به دوازده نیم‌پرده‌ی مساوی به این معنی است که هر آهنگ را می‌توان از هر نتِ پایه‌ی دلخواه نواخت. بدین‌ترتیب، امکان اجرای ترکیبات بیشماری فراهم می‌گردد، عبارات متعددی به اجرا درمی‌آیند که به ظاهر تصادفاً به‌دنبال یکدیگر آمده‌اند، اما در حقیقت از پیش تعیین شده‌اند و همگی احساس مراقبه ایجاد می کنند؛ حتا عباراتی که ریتم فشرده‌تر و پایداری کمتری دارند؛ خصوصاً قسمت پایانیِ قطعه‌ای که عباراتی در فاصله‌ی پنجمِ درست به پنجم افزوده دارد. اما آرامش در روایت استاد الهی بازمی‌گردد. در این قطعه، علی‌رغم فشردگی ملودی، احساس عمیق آرامش دست می‌دهد و در اینجاست که یکی از پارادوکس‌های شیوه‌ی استاد به‌چشم می‌خورد: از میان جریان لاینقطعِ موسیقی و توالی زنجیروارِ نت‌ها، احساس آرامش و حُزنی ملایم، توأم با سوزی شیرین، دست می‌دهد.<ol class="number"><li value=1>«شُر» نوعی «ریز» همراه با چرخش انگشتان است، زخمه‌ای خاصِ شیوه‌ی تنبورنوازی کُردی. استاد الهی این زخمه‌زنی را تکامل بخشید، به ‌طوری که در آن هر انگشت به ‌طور مستقل و کاملاً متمایز از انگشتان دیگر عمل می‌کند. رایج‌ترین نوع شُر شامل زخمه‌زدن به سیم با قسمت گوشتیِ انتهای انگشت‌های دست راست، یکی پس از دیگری، با سرعتی ثابت است، به ‌طوری که صداها متصل شنیده شوند.</li></ol>

سوئیت شیخ‌ امیری

سه سرود روحانی مختص داوود (داوِد به زبان کردی). داوود، مقام تجلی رفائیل، فرشته‌ی رحمت و جزو هفت ملک مقرب الهی، یکی از یاران نزدیک سلطان۱ بود. استاد الهی علاقه‌ی خاصی به داوود داشت و می‌گفت:‌ «‌من از اسم داود مسرور می‌شوم، زیرا او مظهر خیر و مهربانی است (...) او سر تا پا مهر و محبت است»۲، یا «چند کس است که وقتی انسان اسمشان را می‌برد، لذت می‌برد: حضرت مسیح، برای لطف عامش نسبت به تمام مخلوق (...) حضرت داود که مأمور رحمت است و همیشه برای حاجتمندان حاضر و آماده است»۳. استاد سه قطعه را یکی پس از دیگری اجرا می‌کند، از سنگین‌ترین به سمت تندترین؛ گویی حاضرین را به توسل به داود دعوت می‌‌کند.۱. هی‌ داوِ‌د، سنگینهی‌ داوِد، گیان داوِد. توسل اول، حاکی از اشتیاق، دارای هارمونی بسیار غنی همراه با واریاسیون‌ها و تغییر مایه‌های فراوان است. تندای پائین اجرای آن را دشوار می‌سازد. استاد به‌ندرت به اندازه‌ای که در این قطعه به گوش می‌رسد طولانی می‌نواخت. برخی از نزدیکانِ او گردش جمع شده‌اند و، متأثر از احساس لابه و استغاثه، فی‌البداهه کلام را واخوانی می‌کنند. استغاثه، با عبارتی با تنبور که مقدمه را به یاد می‌آورد، پایان می‌یابد.۲. هی‌ داوِ‌د، تندترقطعه نسبتاً آرامش‌بخش آغاز می‌شود، ولی به‌‌تدریج موجب کشش شنونده همگام با شور ایجاد‌ شده در قطعه به‌وسیله‌ی ریتم لاینقطع و قاطع آن می‌شود که عرضه‌دارنده‌ی کلیتی متجانس در سراسر قطعه برای تشکیل اثر متقابلِ صدای بمِ آهنگ و صدای زیرِ همسرایان است.۳. هی‌ داوِ‌د، تندهی‌ داوِد، حق گیان داوِد / دین‌ داوِد، ایمان داوِد. این سرود روحانیِ بسیار قدیمی، در محفل صمیمی خانوادگی، به ‌طور غیررسمی ضبط شده است. در این جمع، هیچ موسیقی‌دان یا خواننده‌ی حرفه‌ای دیگری حضور نداشته است. تنها چند نفری که شوق معنوی‌شان به این هم‌سرایی کیفیتی خاص بخشیده‌ است حاضر بوده‌‌اند. علی‌رغم ناقص‌بودن امکانات در ضبط این موسیقی، یعنی ضبط با تنها یک میکرفن که آن هم در گوشه‌ای گذاشته شده بود، تعادلی طبیعی میان هم‌سرایی، صداها و ساز ایجاد شده است.   <ol class="number"><li value=1>سلطان سهاک یا سلطان اسحاق پایه‌گذار مسلکِ اهل حق در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) بوده ‌است؛ مسلکی که استاد الهی در آن پرورش یافته است.</li><li value=2>آثارالحق، جلد یک، گفتارهای ۱۴۴۱ و ۱۴۴۲.</li><li value=3>آثارالحق، جلد یک، گفتار ۱۳۵۵.</li></ol>

سرودهای روحانی «هی‌ داوِد»

این قطعه نقطه‌ی اوجی است در هنر بداهه‌نوازی. نوعی سفر آشنایی است که در آن نغماتِ بسیاری فراخوانده می‌شوند، با طراوت عمل آورده می‌شوند، در طول یکدیگر قرار می‌گیرند، تزئین می‌شوند و به شکل پیچیده‌تری ارائه می‌شوند؛ هم از طریق تغییرات ریتم و هم از طریق ایجاد ملودی‌های متقابل روی سیم واخوان. نوازنده (استاد) از اینکه نغمات را همزمان، و به طبیعی‌ترین شکل ممکن، به حرف، آواز و خنده درآورد لذت می‌برد. به نظر می‌رسد که او بدون هیچ طرحِ از پیش ساخته‌ی موسیقایی عازم سفر پرماجراست. او هربار، آنچه را سر راهش قرار می‌گیرد می‌چیند و از آن به عنوان نقطه‌ی شروعِ آفرینش بعدی استفاده می‌کند، اما پیچیده‌تر و به ظرایف تزئین‌یافته‌تر. او ملودی‌ها را به اراده‌ی خود شکل می‌دهد. ملودی‌ها مانند گلِ کوزه‌گری در دستانش نرم می‌شوند، همان‌طور که ساز در اثر تماس با انگشتانش همچون موم می‌شود.مشکلات تکنیکی در عبارتی که در آن از دو آکورد دستگاه فرنگی استفاده شده است محو می‌شوند، ولی در این قسمت بداهه‌نوازی آشکارا دشوار است. درحالیکه هر کدام از ملودی‌هایی که او بدان‌ها اشاره می‌کند در حالت عادی در یک قطعه‌ی منفرد استفاده می‌شوند و هرگونه حذف ممکن است موجبِ از هم گسیختگی و فروپاشی کل قطعه شود، استاد الهی آزادانه چیزها را جابجا می‌کند، اینجا و آنجا بعضی چیزها را حذف می‌کند و حتا برای بار دوم جایی دیگر می‌گذارد، اما هرگز انسجام درونی و هماهنگی کل قطعه را تغییر نمی‌دهد. در طول قطعه، ریتم‌‌های دوضربی و سه‌ضربی به نرمی تغییر می‌کنند. ملودی‌ای که معمولاً در ریتم دوضربی بیان می‌شود، قبل از تکمیلِ تبدیلِ خود به انگاره‌ای جدید، یورشی به قلمروی سه‌ضربی می‌برد.از همه شگفت‌انگیزتر آنکه در اینجا تنبور با دف همراهی می‌شود. در واقع تنبور، علی‌رغم سادگی‌اش، سازی کامل است. دستِ راست، ریتم و تمام ترکیبات دلخواه آن را به روشنی مشخص می‌کند؛ طوری که لزوم حضور هیچ ساز دیگری احساس نمی‌شود. در میان تمام قطعات منتشر شده از تنبور استاد الهی، این اولین قطعه‌ای است که با ساز ضربی همراه است، اما هم‌نوازی فوق‌العاده نرم است و دف به‌ هیچ وجه در صدد خودنمایی نیست. در این‌جا، نوازنده‌ی دف حاج امین، پسر بزرگ استاد الهی، است. او در رپرتوارِ رقص‌های کردی هم خبره بود.

بداهه‌نوازی در «بابا‏جلیلی» در فاصله‌ی چهارم، و به‌دنبال آن سوئیت زنگ شتری در فاصله‌ی دوم

مقصد

تنبور

بی‌کلام

فاصله چهارم (شیخ امیری)

sheykh-amiri

شیخ امیری

شکل اولیه‌ی این ملودی به شیخ‌امیر، عارف کُرد قرن یازده و دوازدهم شمسی (هفدهم و هجدهم میلادی)، می‌رسد. این چوپانِ بی‌خط‌‌ و ربط پس از اشراقی ناگهانی و بیداری روح، اشعاری آموزنده، پُرمغز و تمثیلی سروده‌بود.شیخ‌امیر به‌سبکی ساده اما گیرا تنبور می‌نواخت. او این ملودی را تصنیف کرده بود و پس از او این ملودی گسترش یافت و اغلب نواخته می‌شد و موجب اتصال قلبی با خالق بود. «شیخ‌امیری» یک نام کلی بود و انواع ملودی/ مقام‌ها را نشان می‌داد. قطعاتی که در آن چندین ملودی خوانده یا به‌وسیله‌ی تنبور یا سازهای دیگر نواخته می‌شد. این ملودی‌ها به‌خاطر نام سازنده و مصنّف آن‌ها، یا به‌‌خاطر نام منطقه‌‌ای که در آن نواخته می‌شدند، به «شیخ‌امیری» معروف شده بودند. از این ملودی هفده واریاسیون وجود دارد: از ساده‌ترین آن‌ها که ساخته‌ی خود شیخ‌امیر بود، تا استادانه‌ترین آن‌ها که شیخ‌امیریِ استاد الهی باشد.این ملودی بر محور یک گام اسرارآمیز، متشکل از پرده و نیم‌پرده به‌صورت یک در میان، شکل می‌گیرد و با واخوان سیم بم کنتراپوانی ناملایم (دیسونانت) می‌سازد. جمله‌بندی این آواز، که با سازِ تنها اجرا می‌شود، مانند امواجی است که یکی بعد از دیگری به‌آرامی روی ساحل ناپدید می‌شوند و در حرکت به سوی نت پایانی به هم نزدیک می‌شوند تا این که سرانجام بر نت آخر تمام دیسونانس‌ها و تنش‌ها حل می‌شوند و رنگ می‌بازند. این ملودی از جمله تأثیر گذارترین ملودی‌های ردیف استاد الهی است که به روح یادآوری می‌کند از کجا آمده تا بیدار شود و خاطرات از یاد‌رفته‌اش زنده شوند و غمِ دوری از جایگاه ازلی‌اش را حس کند.این ملودیِ الگو اغلب با اشعار شیخ‌امیر همراه می‌شود که گفت‌و‌گویی درونی است و در بیت آخر آن خالق مورد خطاب قرار می‌گیرد:<blockquote>دله‌گناه‌کار، دله زبون‌بخت چه ازل گناهکار ارچه روی ازل مویای برده‌بار، پی چیش مکفتی دویر چه قاپی یار صبح و شام سجدت او بشر مَوَرد، صلواتت و دین حضرات مکرد ویرده سالان ابله ناشنخت، مجنون کم فام نابینا کج‌بخت اَوَن سنگِ سخت دای و دیده ویت، یک‌یک نمایان گشت آما نریت عذر معذوریت و کی نکیشا، چه برده‌باری پیشت نه‌ایشا تو نرای خدمت دَرْسِتْ کم وانا، تاریکی پای شمع و تو نمانا مرهم چه قاپی یار مایه‌دار، ببخشو گنای (گناه) کلب گناه‌کار. </blockquote><blockquote>ای گناهکار، ای ضعیف‌النفس که از ازل جایزالخطا بودی اگر روز ازل مقاومت می‌کردی (فریب نمی‌خوردی)، از درگاه یار دور نمی‌افتادی صبح و شام به بشر سجده کردی، سلام و ثنایت را به دین حضرات کردی عمری از تو گذشته، هنوز ابلهی و درکی از حقیقت نیافته‌ای، ای مجنون کم‌فهم، چشم حقیقت‌بین نداری و کج‌بینی. هر آن‌چه کردی، از بد و خوب، تماماً به خودت بازگشت. عذر گناهانت را از همه خواستی،  از آن فریب،‌ استخوا‌ن‌هایت به درد آمده در امر راهروی، کوشش لازم را نکرده‌ای، لذا تاریکی پای شمع نصیب تو شد. حال، به درگاه حقیقتی پناه ببر تا مگر او، گناهانت را ببخشد.</blockquote>استاد الهی منحصراً در جمع خانواده و نزدیکان می‌نواخت. چنانچه در این ضبط می‌شنویم، پس از نواختن این شیخ‌ امیری، تاریخ را بازگو می‌کند: «... امشب که شبِ یکشنبه اول فروردین ۱۳۴۴ شمسی [۲۱ مارس ۱۹۶۵ میلادی] ...»، با تأکید بر این که زمان اجرا مقارن تحویل سال و نوروز است آرزو می‌کند که شنوندگان از این قطعه محظوظ شده و به عالم حق و حقیقت متوجه شده باشند.

شیخ‌ امیریِ استاد الهی

الف. شیخ‌ امیریِ استاد الهی (یادآوری)ب. شیخ‌ امیریِ حاج نعمت‌اللهمایه‌ی این آهنگ از حاج نعمت‌الله، پدر استاد الهی، است. استاد این آهنگ را بسط داد، به‌ترتیبی که امروزه یکی از نگین‌های ردیف تنبور به‌شمار می‌آید.

الف. «وو فدای منزلگات» (فدای منزلگاهت) یک سال در تابستان، استاد الهی در کوه‌های شیخان۱ به چله‌ی روزه و ریاضت مشغول بود که ناگهان در آن نزدیکی درویشی به حال شُکر و حمد و ثنا روی کوه می‌افتد و به خداوند التجا می‌کند. استاد که از صداقت آن درویش منقلب شده بود، این دعا و آهنگ را الهام می‌گیرد.<blockquote>وَو فدای منزلگات علی، پای شیخانت بام نذر چاوَکِی علی، جام جهانت بام دینم دینه، شام خوشینه، شاد بای شادم کردنی، و پای شندرکوه۲ علی، فیضم دادنی</blockquote>استاد الهی می‌گوید: «دعای واقعی، ستایش، نیایش خدا و راضی‌بودن به رضایت او است. کلمه‌ای که به‌کار می‌برد مهم نیست و ترتیبی که آن را می‌خواند مهم نیست».این آهنگ با یک فیگور ریتمیکِ سه‌نتی، که مشخصه‌ی موسیقی کُردی است، آغاز می‌شود؛ آهنگی که می‌توان آن را به صورت ۲ گروه پنج ضربی (۳+۲، ۲+۳) اجرا کرد. سپس ساختار موسیقایی با ورود تم‌های دیگر پیچیده‌تر می‌شود. این تم‌های جدید با تم قبلی سؤال و جواب می‌کنند و روی هم تأثیری متقابل می‌گذارند و در هم تحلیل می‌‌روند و آهنگ جدیدی را به وجود می‌آورند. نوازنده با این عناصر بازی می‌کند و پیوسته آن‌ها را در ترکیب‌هایی نو به‌کار می‌گیرد اما انسجامِ شدید قطعه همچنان محفوظ می‌ماند. ب. بداهه‌نوازی روی چپی چپی یک آهنگ رقص کُردی است که در آن قدم‌ها به ‌طور پیاپی جلو و عقب گذاشته می‌شوند. تم چپی به ‌طور طبیعی از بسط آهنگ قبلی پدید می‌آید که در تناوب با یکدیگر نغمه‌ها، بر ضرب‌های کُندتر، و الگوهایی که در سراسر بداهه‌نوازی از نو ظاهر می‌شوند به گوش می‌رسد. گذار از ریتم کُند به ریتم تندتر با پاساژهایی بسیار ماهرانه جان می‌گیرد و به اوج خود، که متشکل از توالی‌ای از آکوردهای زیر است، می‌رسد. پایان قطعه بازگشتی به ریتم نخستین دارد. این آهنگ تداعی‌گر شیوه‌ی خاصی است که هر کس در گفت‌و‌گو با خدا برمی‌گزیند و برای برخی از طریق ذکر و سماع متبلور می‌شود. استاد الهی می‌گوید: «هر کس بنا به مرحله‌اش نوعی رابطه‌ی خاص با خدای خود برقرار می‌کند...».<ol class="number"><li value=1>محل مقبره‌ی سلطان اسحاق، عارف بزرگ قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی)، که استاد الهی اغلب به زیارت آن می‌رفت.</li><li value=2>شندرکوه، کوهی است که در نزدیکی مقبره‌ی سلطان اسحاق واقع شده است.</li></ol>

ذکر و سماع عرفانی

الف. شاه‌حسینی (آهنگ شاه‌حسینی) منشأ این آهنگ ناشناخته است. اولین نت‌ها مانند نوعی صدا درمی‌آیند و در ترکیب با صدای بم، بافتی کنتراپوانی ایجاد می‌کنند. گاه نوازنده روی یک یا دو نت درنگ می‌کند، یا همان ضرب (ریتم) را برقرار نگه می‌دارد، گویی روی خواسته‌ی خود پافشاری می‌کند. سپس یک هارمونی بسیار غریب به‌گوش می‌رسد: رابطه برقرار می‌شود: در عرصه‌ی موسیقاییِ شگفت‌انگیزی در محدوده‌ی صداهای زیر سرگردان می‌شویم. پس از بازگشت به تم آغازین، یک پاساژ چند صدایی سُرورآمیزتر، این‌بار با صداهای بم، پدیدار می‌شود.ب. بالا دستان (محدوده‌ی صداهای بم روی دسته) چنان‌که از اسم این آهنگ سنّتی برمی‌آید آن را از قدیم با اصوات بم می‌نواخته‌اند اما استاد الهی آن را روی کل تنبور بسط داده است.پ. زیرِ دستان (محدوده‌ی صداهای زیرِ روی دسته) این قطعه یک سؤال و جواب بین صداهای زیر و بم (در پایین و بالای دسته) است که به‌ترتیب با هفت پرده‌ی آخر و هفت پرده‌ی اولِ پرده‌بندی دسته‌ی تنبور متناظرند. این مقام شاد و شبیه گام ماژور است. بعضی از پاساژهای این قطعه حالت هم‌نوازیِ دو تنبور را القاء می‌کنند.ت. دوبالا بالا به محدوده‌ای از گام اشاره دارد. برخی معتقدند که این آهنگ احتمالاً آهنگ رقص نیز بوده است، رقصی که در آن بازوها چون «دو» بال باز می‌شوند.ث. کریم‌خانی (آهنگ کریم‌خان) شور و هیجان در این قطعه تداوم می‌یابد تا آن که تغییر ریتم به‌تدریج منتهی به آرامش می‌شود.ج. چوپانی فضای این قطعه آرام‌تر است و ملودی آن به‌طرزی شمرده اجرا می‌شود. بازگشت به جوش و خروش قبلی فقط چند بار، به‌شکلی کوتاه و آن هم به‌ صورت لرزشی درونی، رخ می‌دهد.د. باریه باریه (دربار شاهی) نام این قطعه یادآور بارگاه خداوند و آستانه‌‌ی الهی است. این قطعه ابتدا آوازی بود اما بعد به‌صورت قطعه‌ای سازی درآمد. نام «باریه باریه» در ضمن نام فصلی از کتاب مقدس کُردی (متعلق به سنت اهل‌حق، قرن هشتم شمسی (پانزدهم میلادی)) است که در آن یکی از هفت یار سلطان اسحاق ذات خدایی خود را کشف می‌کند و رجعت دایمی مظاهر حق را در طول تاریخ به یاد می‌آورد. تم کروماتیک این قطعه گر چه نامتعارف اما در عین حال شگفت‌انگیز است. فواصل (شکل‌گرفته از صدای بم) و نیز ریتم، به آن حسی شکوهمند می‌دهند.

سوئیت «شاه‌حسینی» (بخش اول)

گفتگو با دوست (گفتگو با معشوق آسمانی)

داستان بابا‌فقیه یکی از داستان‌های سنّت اهل حق است. استاد الهی این داستان‌ها را در کتابی انتشار نیافته با عنوان مجمع‌الکلام گردآوری و با شرح و نقدی بر آن‌ها ارائه کرده است. روایتی دیگر از همین داستان را در کتاب شاهنامه‌ی حقیقت باز‌می‌یابیم که حماسه‌ای منظوم، تألیف عارف و شاعر بزرگ حاج نعمت‌الله جیحون‌آبادی (۱۲۵۰- ۱۲۹۸ شمسی (۱۸۷۱ - ۱۹۱۹ میلادی))، پدر استاد الهی است. این داستان در زمان شاه خوشین رخ داده است که اهل حق او را یکی از مظاهرِ حق در سده‌ی چهارم شمسی (یازدهم میلادی) می‌دانند.استاد علاقه‌ی خاصی به قطعه‌ی «بابا‌فقیهی» داشت و اغلب آن را اجرا و هر بار واریاسیون جدیدی از آن را بداهه‌نوازی می‌کرد؛ کاری که مستلزم قریحه‌ی هنری و مهارت فنی بسیار است. اجرایی که در این سی‌دی آمده در حضور چند شنونده از آشنایان ایشان نواخته شده است. شیوه‌ی نوازندگی در آغاز قطعه سبک‌بالانه و در فضای تُنالیته‌ی ماژور است اما در ادامه و با رسیدن به قطعه‌ی «شیخ‌امیری» شدت و حرارت می‌یابد («شیخ‌امیری» هم نام قطعه و هم نام مقامی است که این قطعه در آن بسط می‌یابد). این قطعه پیش از آوازی می‌آید که تدریجاً آن را به سوی گسترش «بابا‌فقیهی» پیش می‌برد (اصطلاح «بابا‌فقیهی» برای اشاره به ویژگی‌های این مقام به‌کار می‌رود).برخلاف سنّت غنایی معمول، که در یک آهنگ ابتدا صدای بم و سپس صدای زیر خوانده می‌شود، بیت‌های آغازین آواز با صدای تِنور شروع می‌شود و سپس در یک اکتاو پایین‌تر ادامه می‌‌یابد. طنین صدا بُعدِ حزن‌آور و شکوه‌مند شعر را برجسته‌تر می‌کند و تداعی‌گر شهادت قدیسین و عارفان بزرگ است. در طول این قطعه به بسیاری از دستگاه‌ها و مقام‌های مختلف اشاره‌هایی می‌شود و توالی نرم و پیوسته‌ای از مقام‌های مختلف به گوش می‌رسد که نشان‌دهنده‌ی آزادی کامل در اجراست.این توالی‌ها سپس به قطعه‌ی «جَنگ‌آرا» می‌رسد که بخشی از قطعه‌ی «جلوشاهی» است «جَنگ‌آرا» به معنای راه جنگ و آهنگ مخصوص جنگ است. این تِم از نظر معنوی توصیف‌گر مقدمه‌چینی و انتظاری تب‌آلود برای یک رخداد بزرگ است؛ ظهور ذات حق و دیدار با او که اوج طلب معنوی جویندگان حقیقت را نشان می‌دهد و در اینجا با عبارت «شاهم آمد» بیان می‌شود.یک ملودی تند و سبک‌بال در ترکیب با ریتم سرزنده و صدای بم و کوبنده‌ی تنبور به‌تدریج حس معنوی نیرومندی را در شنونده ایجاد می‌کند. جمع‌نشینان در غلیان احساس به یکدیگر می‌پیوندند و اسماءالله را با آواز می‌خوانند: علی (به‌معنای برتر)، هو (به‌معنای او، خطاب به خداوند)، مولام (به‌معنای استادم) و حق (به‌معنای حقیقت). جواب‌ها در عین لطافت و قوّت کنار هم قرار می‌گیرند و به یکدیگر متصل می‌شوند و نوعی کنترپوان خودجوش را می‌آفرینند.

تضرع از سوئیت «بابا‌فقیهی»

ژان دورینگ در کتاب موسیقی و خلسه (Musique et extase) درباره‌ی سماع چنین می‌نویسد:اصطلاح «سماع» به دو معناست: «استماع» به مفهوم شنود معنوی، و «رقص کیهانی» که در قرن هفتم شمسی (سیزدهم میلادی) تحت تأثیر مولوی، عارف و شاعر بزرگ ایرانی، به‌وجود آمد. به‌زعم مولوی، سماع فقط بخشی از رقص ابدی است که مقدر است روح روزی به آن واصل شود. هر موجودی جزیی از این رقص کیهانی است.استاد الهی این دستگاه را در واقع توصیفی از یک فرایند کیهانی توصیف می‌کند که طی آن موجودات به سوی کمال خود به حرکت درمی‌آیند. این امر، الهام‌بخش یک طرح رقص است: حرکت یا قوس نزولی خلقت که از مبدأ آغاز می‌شود و با حرکت یا قوس صعودی به همان مبدأ نخستین بازمی‌گردد و موجودات را در حرکت تکاملی‌شان اعتلا می‌بخشد. عناصرِ همه‌ی سطوح خلقت مشغول رقص روحانی‌اند؛ از کوچک‌ترین اجزای آفرینش گرفته تا موجودات اَبَرکائنات، از قلمروی مرئی دنیای مادی تا جهان نامرئیِ دیگر. هم‌آهنگی این رقص به‌مدد آمیزه‌ای هوشمند از جبر و اختیار صورت می‌پذیرد. شخصیت این قطعه ملهم از چنین انگیزشی است.معنای تحت‌اللفظی «قره‌چوپی»، «رقص با لباس سیاه» است («قره» یعنی سیاه و «چوپی» به‌معنای رقص است). این رقص را برخی از کُردهای ایرانی هنگام مرگ عزیزانشان انجام می‌دهند. نمادگرایی خاکسپاری در این قطعه به‌طرز شگفت‌آوری در تضاد با تُندا (تمپو)ی آن قرارمی‌گیرد و ممکن است این پرسش پیش آید که به چه دلیل یک رقص مربوط به مراسم خاکسپاری به رقص روحانی سماع، که در ستایش زندگی در همه‌ی ابعادش است، پیوند خورده؟ آیا این به معنای یک زندگی ابدی با حرکتی ابدی است؟این تناقض وقتی حل می‌شود که به‌یاد آوریم در همه‌ی جوامع معتقد به وجود دنیای دیگر به ارواح مؤمنی که این جهان خاکی را ترک می‌کنند نویدِ رسیدن به مقصدی روحانی داده شده است. بدین ترتیب، بازماندگان در سعادتِ روح فردی که جهان را ترک گفته شریک می‌شوند و لباس سیاهِ آنان نه بیانگر اندوه حاصل از جدایی موقت که برعکس نشانه‌ی شادیِ رهایی از تاریکی زندگی زمینی است.این قطعه از نظر آرایه‌ها، تنوع آوازها، هارمونی‌ها و اصوات ناملایم (دیسونانس) غنی است و با حرکتی تعدیل‌شده شکوفا می‌شود و ریتم‌های دوتایی و سه‌تایی را به‌تناوب به‌کار می‌گیرد. سیمِ بم، صدایی پُرمایه تولید می‌کند. سپس گستره‌ی اجرا تغییر می‌یابد و صدا روشن‌تر می‌شود. مرحله‌ی تعمق‌گونه‌ی آغازین همراه با فرودِ مهارشده‌اش، که گاه حتا تقریباً به توقف کامل می‌رسد، به مووْمانی پیش‌رونده و شعف‌آمیز تبدیل می‌شود اما همچنان موقّر و خوددار باقی می‌ماند؛ مووْمانی که گویی شنونده را به رقصی روحانی فرامی‌خواند تا ذره‌ای از سَیَلان بی‌وقفه‌ای شود که همه چیز را به سوی مبدأ می‌کشاند.

سوئیت «قره‌چوپی» و پیش‌درآمد «سماع»

این ضبط در اواخر دهه‌ی ۱۳۲۰ و اوایل دهه‌ی ۱۳۳۰ شمسی (اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ و اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی) انجام شده و در واقع یکی از قدیمی‌ترین ضبط‌های برجامانده از اجراهای استاد الهی است. موسیقی ابتدا کُند و مراقبه‌گونه است و تقریباً مانند وِردخوانی است و سپس جاندارتر می‌شود. اما تغییرات شدید و غیرقابل پیش‌بینیِ ریتم، انسجام کلی را از بین نمی‌برد. نوازنده [استاد] همزمان در سه گستره‌ی صوتی می‌نوازد (بم، میانی و زیر) و هم‌پوشانی‌ها‌یی از «لایه‌های» آهنگ ایجاد می‌کند؛ اصواتی مداوم و پایدار که هارمونی‌هایی آزاد از قواعد مرسوم می‌آفرینند. بم‌ها همواره شنیده می‌شوند و نقطه‌ی اتکایی محکم، مانند نوعی سکوی پرتاب، فراهم می‌کنند که آهنگ‌ها از آنجا با نُت‌هایی پُرمایه، گویی به تقلید از پرواز روح، اوج می‌گیرند. این زبان موسیقایی، هم غیرمعمول است و هم آشنا. گویی همواره برای اولین‌بار است که آن را می‌شنویم و گرچه عناصر یک ساختار محکم و استوار در آن تشخیص داده می‌شوند، به چنگ آوردن و درک کامل آن دشوار است.

سوئیت «سماع»

قطعه‌ی «چپی» در ردیف استاد الهی اغلب به‌شکلی بسط یافته یا به‌ صورت اشاره‌ای گذرا در سوئیتی دیگر نواخته می‌شود. قطعه‌ «چپی» نیز مانند قطعات دیگر همیشه به یک شیوه اجرا نمی‌شود. تنبور پنج‌ سیمه در این قطعه چندین طنین مختلف ایجاد می‌کند؛ گاه خشک و فلزی، گاه نرم و مخملی، گاه پُر و نیرومند، و گاه کوبنده مانند نوای سازهای کوبه‌ای. در اینجا همه‌ی امکانات اجرائیِ ساز به‌کار گرفته شده‌اند. واخوان، اغلب دونتی است و ریتمی یکنواخت را در پس‌زمینه ایجاد می‌کند. در گستره‌ی میانی، آکوردها به شیوه‌ای نامألوف ترکیب شده‌اند که در موسیقی غربی و حتا شرقی دیده نمی‌شود. او با سازی نو صداها و هارمونی‌هایی ناشناخته به‌وجود می‌آورد؛ سازی که فقط خود او رموزش را می‌داند چرا که خالق آن خود اوست.درباره این قطعه است که استاد الهی گفته است: هر چیزی که وجود دارد، اثری جاودانه دارد.

سوئیت «چپی» ۲

  سماع‌های آسمانی (رقص‌های معنوی)

این قطعه در دهه‌ی ۴۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی) در خانه‌ی استاد الهی در تهران ضبط شده و استادی و قدرت و سرعت نواختن نوازنده را در هر دو دست راست و چپ نشان می‌دهد. مضمون اصلی آن، یادآور داستان نکیسا و باربد است، دو شخصیت ایران باستان که هر دو موسیقی‌دانِ دربار خسرو پرویز، شاه ساسانی در اوایل قرن هفتم میلادی بودند. بنا بر عرفان کُرد، نکیسا و باربد با عشق عمیق و استوار عرفانی به همدیگر وابسته بودند، عشقی چون عشق یعقوب و یوسف، یا مسیح و یحیی مُعَمِدان.نکیسا و باربد، پس از گذراندن آزمون جدایی، سرانجام بر موانع بسیار فایق شدند و دوباره به هم پیوستند. استاد الهی خاطره‌ی آنان را گرامی می‌داشت و اغلب نام نکیسا و باربد را هنگام نواختن آهنگ آن‌ها، در میانه‌ی بداهه‌نوازی ادا می‌کرد. همان‌طور که در موسیقی سنتی اساتید ایرانی۱ دیده می‌شود، موسیقی استاد نیز بر پایه‌ی حالات مختلف و نیازهای روح می‌باشد.این دستگاه اندوهناک، به روشنی وضعیتی را که این دو عاشق عرفانی تجربه کرده بودند، از جمله غم غربت و دلتنگی و درد فراق از معبود و میل بازگشت روح به اصل خود برای تحمل این درد را توصیف می‌کند.این بداهه‌نوازی نه بر مبنای یک الگوی باستانی پیشااسلامی است و نه می‌تواند با چنین الگویی ارتباط داشته باشد. این قطعه حاوی قطعاتی از ردیف استاد الهی است اما اینجا به طرزی متفاوت و با ترتیب و توالی جدیدی نواخته شده است. این قطعه ابتدا حالت عبادی و مراقبه‌ای دارد اما بعد شنونده را به چشم‌انداز صوتی پُرمایه و پُر جوش و خروشی دعوت می‌کند که طی آن حیرت‌انگیزترین طنین‌ها (رزونانس‌ها) در یکدیگر پژواک می‌یابند.با اینکه تمپو با یک شُرِ۲ مخصوص افزایش می‌یابد، قطعه در ابتدا همچنان حال‌ و هوای حزن‌انگیز خود را حفظ می‌کند. امواج بعدی گویی رها می‌شوند. تکرارها با مهارت تمام اجرا می‌شوند؛ تکرارهایی که با مکث‌هایی آرام می‌شوند و از دل این مکث‌ها همچنان صداهای دیسونانس سر برمی‌آورند، درست مانند غمی که هنوز تسکین نیافته است. در میان این آبشارهای نت، آکوردهای غیرِ منتظره‌ای ظاهر می‌شوند که به‌تدریج تغییری در حال‌وهوای قطعه به وجود می‌آورند. نزدیک به پایان این بخش، استاد آهنگ شادی را می‌نوازد، نوعی تزکیه و سرشاری، و سپس به تبعِ الگویی که اغلب در بداهه‌نوازی‌هایشان دیده می‌شود، لحظه‌ای کوتاه به مضمون اصلی باز می‌گردد.<ol class="number"><li value=1>استادان ایرانی روح را در نظر داشتند که چه آهنگی می‌خواسته و با چه آهنگی به نشاط می‌آمده، آن را به وجود آورده‌اند. مثلاً آهنگی که حزن دارد فقط برای موقع غم مفید نیست بلکه همان گریه که دست می‌دهد، بعد تسکین پیدا می‌کند و به او نشاطی دست می‌دهد. آثارالحق جلد 2، صفحه 359.</li><li value=2>نوعی تکنیک نوازندگی که با دست راست نواخته می‌شود.</li></ol>

شینِ طرز در سوئیت نکیسا و باربد

از طریق این قطعه که در دهه‌ی ۵۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی) در تهران ضبط شده است، شنونده مستقیم به یک فضای صمیمی و شخصی منتقل می‌شود. تنبور قبل از آواز می‌آید و ملودی آواز را رهبری می‌کند. کلام‌خوان در این قطعه دیدارگری بود علاقه‌مند به استاد و به ترتیبی این قطعه را از ته دل با حالت خضوع و خشوع می‌خواند. استاد همواره سادگی، فروتنی و صمیمیت آواز را در برابر خدا می‌ستود و با محبت به این کلام‌خوان اجازه داد تا صدای تنبور را همراهی کند و عشق خود را به خدا از طریق این آواز عمیق و ظریف ابراز دارد. صدا و ساز با تنش قوی عاطفی به همدیگر پاسخ می‌دهند و هر سکوتی این عاطفه را تکمیل، و در واقع آن را تقویت می‌کند. این درهم‌پیچیدگیِ صداها با فراخواندن متناوب نام علی۱ توسط استاد نقطه‌گذاری می‌شود. این شعر در اصل به زبان کُردیِ کُرمانجی (نزدیک به ترکی) است و توسط حضرت قُش چِی ‌اُغلی، شخصیت بزرگ عرفانی سنّت ترکی اهل حق۲ سروده شده است:<blockquote>گنهکارم، ای خزانه‌ی کَرَم، ما را به عزتِ یار، ببخش،</blockquote><blockquote>به آن شرط و اقرای که با بنیامین۳ داری، ما را ببخش</blockquote><blockquote>نورِ قدرتِ مولامان، دُرِّ دریای بی‌کران است،</blockquote><blockquote>ای دستگیرِ یاران، به عزتِ داوودِ نازروا، ما را ببخش.</blockquote><blockquote>ما را به غمِ دنیا مشغول مکن، به جمعِ نامردان مینداز.</blockquote><blockquote>به قلمِ زرّین پیر موسی و خدمتِ رضبار، ما را ببخش.</blockquote><blockquote>پناه آورده‌ایم، به یاری همچون تو که هیچ دستی بالای دستش نیست،</blockquote><blockquote>به خان‌الماسِ زبردست، بزرگِ مسکینان، ما را ببخش</blockquote><blockquote>پناه آورده‌ایم، به همچون تو بزرگی، شده‌ایم مست و مستانه،</blockquote><blockquote>به عزتِ مصطفی داودان۴، که ذاتش قهار است، ما را ببخش.</blockquote><blockquote>ما را به زرق و برقِ دنیا مشغول مکن، بینِ نامردان میفکن.</blockquote><blockquote>به عزتِ پیر رضبار و به لطفِ شاهِ حقیقت، ما را ببخش.</blockquote><blockquote>یار آن است که ما را از تمامِ گردنه‌های مسلک بگذراند و به مقصد برساند،</blockquote><blockquote>به آتشی که منکر را می‌سوزاند، به عزتِ آن نار، ما را ببخش.</blockquote><blockquote>مرشد، آن است که داناست و در راهِ حق از سر و جان بگذرد،</blockquote><blockquote>به خان‌ جمشیدِ، جام‌نوش، به چشمِ خمارش، ما را ببخش</blockquote><blockquote> قُش چِی ‌اُغلی گوید: ای یارِ احد و واحد و نیک‌کردار،</blockquote><blockquote>هفتاد هزار غلام داری، به عزتِ آنان، ما را ببخش.</blockquote><ol class="number"><li value=1>در این مفهوم علی، یکی از اسماءالله است.</li><li value=2>اهل حق جماعتی عرفانی هستند که حدود یک میلیون کرد ایران و عراق، به اضافه‌ی لرها و ترک‌های شمال غربی ایران را دربر می‌گیرد.</li><li value=3>در سنّت اهل حق کردستان، بنیامین و اسامی دیگری که بعداً در شعر می‌آید، یعنی داود، پیر موسی، رضبار و مصطفی داودان، ذات ملک‌های مقربی هستند که در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) از همراهان سلطان اسحاق (یا سهاک و یا صحاک) بودند، که خود بنیان‌گذار مسلک اهل حق بوده و قطب معنوی آنان و مظهر ذات حق به شمار می‌رفته است. هر کدام از این ذات‌ها وظیفۀ معنوی خاصی دارند.</li><li value=4>مصطفی مامور غضب الهی است.</li></ol>

شیخ‌ امیری ترکی

دستگاه چَپی که از ردیف رقص گرفته شده، اغلب در تنبورنوازی استاد حضور دارد، هم با شکلی بسط‌ یافته و هم به صورت اشاره‌ و ارجاع در دل سوئیتی دیگر. این قطعه هم مانند دیگر قطعات، به شیوه‌ای خلاقانه و نوین با تنبور پنج‌ سیمی نواخته می‌شود که تنبوری است خاص و ابداع استاد الهی. این ملودی که در مایه‌ی ماژور نواخته می‌شود، شاد و هماهنگ است و حالت فرح‌بخشی را القا می‌کند. تمپو کُند و آرام‌بخش است و شنونده را به سفر دور و دراز موسیقایی می‌برد، به جایی که می‌تواند مناظر اطراف را ببیند. مسافر با شنیدن این قطعه در راهی که پیشِ رو دارد حس ایمنی و خوشدلی می‌کند.

بداهه‌نوازی در سوئیت چپی

این روایت از شیخ‌ امیری هم در جمع صمیمی خانوادگی نواخته شده و تصویرپردازی دقیقی از فرمایش استاد در مورد موسیقی به عنوان زبان روح را ارائه می‌دهد، به زعم او فارغ از هرگونه ملاحظه‌ی تکنیکی یا زیبایی‌شناختی، و یا زمان و مکان: «موسیقی ارتباط با روح دارد و روح ارتباط با خدا ... اگر با همان حالت روحانی‌اش اجرا کنند، سیمِ ارتباط به مبدأ وصل می‌شود.»۱ مهم توجه دائم به خداست. استاد در ادامه می‌افزاید: «در هر مکان و زمان که توجه پیدا شد، آن را از دست ندهید. به‌ هیچ‌وجه زمان و مکان شرط نیست.»۲ عمل عبادت خداوند نه یک چارچوب خاص می‌خواهد نه یک شکل خاص؛ فقط ارتباط قلبی اهمیت دارد «... باید آن صداهای واقعی موسیقی را شنید. موسیقی را باید وسیله‌ی ارتباط معنوی قرارداد نه هدف اصلی.»۳روایت‌های متعددی از شیخ‌ امیری وجود دارند اما پیچیده‌ترین و پردازش شده‌ترین آن‌ها (پُرکار و با جزئیات فراوان) که در اینجا نواخته می‌شود، روایت استاد الهی است. این ملودی گرچه تزیین بسیار دارد، از هر گونه تصنع و افراط مبراست و در عوض، با نوعی خلوص و سادگی اصیل اجرا می‌شود. جمله‌های موسیقایی به همدیگر متصل هستند و به وسیله‌ی دیسونانس‌ها علامت‌گذاری شده‌اند و بر اندوهی عمیق تأکید می‌کنند. به رغم غنا و پیچیدگی هارمونیک و ریتمیک خود، این آهنگ با لطافت تمام در وجود رسوخ می‌کند و به نظر می‌رسد صدای کودک نوزادی را که نه چندان دور از نوارنده به گوش می‌رسد، آرام کرده است.<ol class="number"><li value=1>استاد الهی، آثارالحق، جلد ۲ تهران، جیحون، ۱۳۷۰ شمسی (۱۹۹۱ میلادی)؛ ص۲۱۵.</li><li value=2> استاد الهی،  برگزیده، گفتار ۱۴۸، پاریس، آلبن میشل، ۱۳۹۳ شمسی (۲۰۱۴ میلادی)، (Paroles de Vérité).</li><li value=3>مدرک فوق، گفتار ۲۲۶.</li></ol>

شیخ‌ امیری ۲ استاد الهی

این ضبط در خانه‌ی استاد الهی در تهران، در دهه‌ی ۵۰ شمسی (دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی) انجام گرفته است. در میان این چهار ذکر که با هم‌خوانی حاضران همراهی می‌شود، سه ذکر اول، تصنیف حاج نعمت‌الله، پدر استاد الهی است ولی مصنف ذکر چهارم را نمی‌شناسیم.اولین ذکر را استاد الهی، و سه ذکر بعدی را پسر بزرگ استاد، حاج امین می‌خواند.۱. ذکر اول با نیرومندی و شور و شعف فراوان، یادآور یاران حاج نعمت‌الله در لباس‌های سفید بلند است:<blockquote>حق سفید پوشان، حق سفید پوشان - کوثر بنوشان، حق سفید پوشان.</blockquote>«حق» که در این ذکر در لباس سفید و در حال نوشیدن از آب کوثر توصیف می‌شود، یکی از اسمای خداوند است و حقیقت را فرامی‌خواند. «کوثر» چشمه‌ای است که تمام رود‌های بهشت از آن بیرون می‌جوشند. برای عرفا چشمه‌ی کوثر متعلق به حضرت علی (ع) است، مظهراللهی که آب این چشمه را به شخص، به اندازه‌ای می‌دهد که ظرفیت روحی‌اش اقتضا می‌کند. ۲. این ذکر به افتخار سلطان اسحاق۱ ساخته شده، در زمانی که ذاتش بر حاج نعمت‌الله متجلی می‌شود.<blockquote>شام آما، شام آما، شاهنشای شاهان آما (شاه من آمده، شاه من آمده، شاهنشاه شاهان آمده.)</blockquote> ۳. در این ذکر، جواب هم‌آواییِ جمع با چند میزان به تنهایی و بدون همراهی تنبور به پایان می‌رسد. گرما و شوق جمع به‌روشنی محسوس است.<blockquote>شاه نعمت‌الله ولی‌ین حق - اول و آخر علی‌ین حق. (شاه نعمت‌الله ولی حق است - اول و آخرعلی است که حق است.)</blockquote> ۴. این ذکر ریتمیک‌تر است و مشخصه‌ای غیرِمعمول دارد: در انتهای هر جمله‌ی ملودیک، یک آکورد غیرِمنتظره می‌آید که ملودی را برعکس می‌کند. این آکورد وقتی نواخته می‌شود که کسی نمی‌خواند؛ گویی برای تازه کردن نفس است قبل از خواندن «ای خدا شُکُر».<blockquote>شوقِ شادی‌من، خدا شُکُر- دورِ باقی‌من، خدا شُکُر. (این شوق و شادی ‌من است، خدایا شُکرَت- این دوره همیشگی و باقی است، خدایا شُکرَت.)</blockquote><ol class="number"><li value=1>سلطان اسحاق (یا سلطان سهاک) یکی از مظاهر ذات حق در قرن هفتم شمسی (چهاردهم میلادی) بود و بنیان‌گذار مکتب عرفانی اهل حق که حاج نعمت‌الله پیرو آن بود.</li></ol>

سوئیت ذکر ۲

در این بخش سرور و شادی مستولی است: ملودی‌های شاد و جشن‌گونه، شنونده را به جهانی سرشار از نعمت و رحمت می‌برد. استاد با یک نت پایه و با چند هارمونیک مختلف، کاری می‌کند که این ملودی به رقص تبدیل شود؛ گویی برای همراهی با صدای کودکانی است که صدایشان در پس‌زمینه شنیده می‌شود.ریتم بسط‌یافته‌ی این ملودی‌، بیش از همه، دعوتی است به رقص. وقتی خواندن شروع می‌شود. صدای نرم و روان با ملودی‌ها و ریتم‌های نواخته‌شده با تنبور ترکیب می‌شود. آواز خطاب به «پَپو» است، نوعی پرنده‌ی اسطوره‌ای شبیه به هُدهُد. هر بیت دوبار تکرار می‌شود.<blockquote>پَپو سلیمانی، دَنوک زرینَه - بالکَت وا که، بچو و میونه. (ای هُدهُدِ سلیمان با نوک زرّین – بال‌هایت را باز کن و برو دنبال کسی یا چیزی بگرد.) بچو اورامان، سلطان گیان بیونه - خَوَری باره، وَو سرزمینه. (برو به اورامان (محل آرامگاه حضرت سلطان)، و معبودمان سلطان (سهاک) را زیارت کن – خبری برایمان بیاور، از آن سرزمین.)</blockquote>

خان‌امیری در سوئیت جلوشاهی

این بداهه‌نوازی بر مبنای تِم و ماتریسِ ریتمیک (پایه‌ای ریتمیک که ریتم‌های دیگر از دل آن درمی‌آید) یک رقص کُردی خاص است که از آن حدود ده روایت مختلف موجودند. اسم این آهنگ «پایکوبی» است و اشاره به قدم‌های رقص دارد. شروع قطعه کاملاً خاص است: هم روان است و هم بی‌قاعده، حالت ماشینی را دارد که می‌خواهد شروع به حرکت کند.استاد بعد از اینکه تِم را اجرا کرد، گونه‌ها و طرح‌های ملودی‌های دیگری را معرفی می‌کند که بعدتر همگی در تم اصلی حل می‌شوند. او صرفاً هر قطعه را یکی بعد از دیگری نمی‌نوازد بلکه آن‌ها را با هم ترکیب و هماهنگ می‌کند و مدتی روی یک پایه‌ی نامتغییر به صورت معلق نگه می‌دارد، شیوه‌ای که برای آریاهایی کارکرد کُنْترپوان دارد و به‌طرزی استادانه پشت سر هم تنظیم شده‌اند.پیش از این، اغلب این ملودی‌ها با سُرنا یا دوزَله همراه با دهل نواخته می‌شدند، و به نظر می‌رسد قبل از استاد الهی این قطعات هرگز با تنبور نواخته نشده بودند. تطبیق این ملودی‌ها و آرایه‌های خاص سازهای بادی، روی تنبور، نوآوری دیگری از استاد است. نواختن این ملودی‌ها نیاز به تکنیکی استثنایی دارد اما شاید حتا خارق‌العاده‌تر از آن، مجموعه تکنیک‌های نوآورانه‌ای است که استاد را به سطحی چنین غیرقابل تصور از قدرت موسیقایی روی این ساز سه‌ سیمی رسانده است.

شیخ‌ امیریِ جدید

جزئیات

اجراهای دیگر شیخ‌ امیریِ جدید

قطعات دیگر از دستگاه شیخ امیری در همین آلبوم